Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

Adabiyotlar 
1. Шоҳидоятов Х.М.. Хиназолоны-4 и их биологическая активностъ. - Ташкент: 
Издательство “Фан” 1988. 136 с. 
2. Н.А.Парпиев, Р.Рахимов, А.Г.Муфтахов. Анорганик кимё назарий асослари. - 
Тошкент: “Ўзбекистон” 2000. 479 бет. 
3. Мусаев З.М., Парпиев Н.А., Шохидоятов Х.М. Изучение комплексообразования 
хиназолоном-4 с солями кобалъта(II) фотометрическим методам. Узбекский химический 
журнал. 1993. №6 С. 18-22. 
4. Rai, B.K., Vidyarathi, S.N., Kumari, P., Kumari, S., Lakshmi, K., Singh, R. 
7007101030;55626785800;57209090655;56659110500;7004355056;
57203380693Synthesis 
and 
spectroscopic studies of metal complexes of schiff base derived from 2-Phenyl-3-(p-
aminophenyl)-4-quinozolone (2013) Asian Journal of Chemistry, 25 (2), pp. 941-943. 
Cited 11 
times. 
https://www.scopus.com/inward/record.uri?eid=2-s2.0-84875134772& 
partnerID=40&md5=60be598d4dbb4fe28e20951dda3d91c4
 
GETEROPOLIYADROLI KOMPLEKS OSHLOVCHI BIRIKMALAR 
Rayimov Z. 
Buxoro muhandislik-texnologiya instituti 
[e-mail] 
Hozirgi vaqtda dunyo miqyosida, aralash mineral kompleks birikmalarni oshlash 
jarayonlarida qoʻllash keng koʻlamda amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, qoramol 
terilaridan (ogʻir vaznli) charm olishda ularni qoʻllash yaxshi natijalar bermoqda. 
Aralash mineral kompleks oshlovchi birikmalarning oshlash xususiyati yuqori boʻlib, 
ularning toʻldirish unumdorligi yuqori boʻladi. 
Geteropoliyadroli oshlovchi kompleks birikmalar deb shunday birikmalarga 
aytiladiki, bu birikmalar koʻp yadroli boʻlib, ular tarkibida bitta emas, balki bir necha 
turli xil markaziy ionlar boʻladi. Turli metallar ionlari bir-biri bilan ma’lum bir atom 
yoki atomlar guruhi bilan bir butun bogʻlangan boʻladi. Bu atomlar koʻprik vazifasini 
oʻtaydi. Bularga misol qilib: OH
-
, NH
2
, O
-2
, CH
3
COO
-
, SO
4
-2
va boshqa guruhlarni 
keltirish mumkin. 

---

49 
Geteropoliyadroli oshlovchi kompleks birikmalar tarkibiga Cr(III), Zr(IV), 
Al(III), Ti(IV) metall ionlari kiradi. Geteropoliyadroli oshlovchi kompleks 
birikmalarni 
aralash kompleks birikmalar (
AKB) deb ham yuritiladi. Oshlovchi 
eritmalarda aralash oshlovchilarning markaziy ionlari bir-biri bilan kimyoviy bogʻ 
orqali bogʻlangan boʻlsa, bunday holatda ular kombinatsiya usulida oshlashdan farqi 
shundaki, yarimmahsulotni bu usul bilan oshlash bir bosqichli oshlashda amalga 
oshadi. Oshlash jarayonida yarimmahsulot aralash oshlovchini tashkil qilgan metall 
komplekslarning xususiyatlariga qarab oʻz xossalarini oʻzgartiradi. 
Masalan, agar charmga issiqlikka yuqori chidamlilik kerak boʻlsa, kompleks 
aralashma tarkibidagi xromning miqdorini koʻproq olish kerak, yumshoqlik kerak 
boʻlsa, alyuminiy miqdorini, toʻliqlilik berishda sirkoniy atomlarning miqdorini 
koʻproq olish kerak boʻladi. 
AKB tayyorlashning oshlash uchun muhim ekanligi bugungi kunda sir emas. 
Tarkibida Cr(III), Ti(IV), Fe(III), Zr(IV), Al(III) boʻlgan aralash oshlovchi 
komplekslar yakka holda olingan kompleks oshlovchi birikmadan tubdan farq qiladi. 
AKB xromning Cr(VI) birikmalarini Cr(III) valentli birikmaga qaytaruvchi va 
sul’fat kislota ishtirokida alyuminiy, sirkoniy, titan tuzlari yordamida qaytarishda 
hosil boʻladi. Qaytaruvchilar sifatida uglevodlar, vodorod peroksidi, glitserin, 
oltingugurt gazi va boshqalar ishlatiladi. 
Ma’lum asoslikdagi AKB olishda sarf boʻladigan kislota miqdori alyuminiy, 
sirkoniy, titan va mineral tuzlar bilan reaksiyaga kirishgan kislota miqdori ham 
hisobga olinadi. Cr(III) va Zr(IV) orasidagi bogʻlanishi, ularning qaytarilish 
reaksiyasi boshlanguncha amalga oshadi. Bunda eritma rangi och qizil rangdan 
jigarrangga oʻzgaradi. Bu esa ularning koordinatsion bogʻlanishidan darak beradi. 
Bundan tashqari, aralash kompleks birikmani olish uchun xrom, sirkoniy, titan 
va alyuminiy sul’fatlarini natriy yoki ammoniy sul’fatlar ishtirokida bugʻlantiriladi. 
Bu usul bilan quruq oshlovchi olinadi. 
AKB suyuqlik pH ini oshirishga va suyultirishga barqaror hisoblanadi. Masalan, 
sirkoniy sul’fati uchun pH=2,3 da loyqalanish nuqtasi hisoblansa, birgalikdagi 
xromsirkoniy oshlovchining loyqalanish nuqtasi pH=3,3 hisoblanadi. Sirkoniy 
sul’fatning miqdorini oshirish bilan anion kompleks ionlar miqdori oshaveradi. 
Shunga oʻxshash oʻzgarishlar xromtitan aralash kompleks birikmalarda ham 
kuzatiladi. Bu kabi aralash kompleks birikmalar oʻz xususiyatlaridan kelib chiqqan 
holda muhim ahamiyat kasb etadi 
Texnologik xususiyatlar boʻyicha aralash komleks oshlovchi birikmalar boshqa 
anorganik oshlovchilardan farq qilib, ular teri toʻqimasiga yaxshi singadi, derma 
qatlamlariga tekis yoyilib, charmga yuqori gidrotermik barqarorlik beradi hamda 
ishlab chiqariladigan charmning hajm jihatdan maydoni ham oshadi. 
Kelgusida qoʻllaniladigan birikmaning tarkibi alyuminiy, titan va sirkoniy 
tuzlaridan iborat geteropoliyadroli komplekslarni ishlatish yaxshi natijalarni beradi. 
Bularni poyabzalning ham ustki ham ostki qismi uchun charm ishlab chiqarishda 
qoʻllash mumkinligini koʻrsatdi. 

---

50