Harbiy-texnik instituti sh. X. Kamilov raqamli qurilmalar: kombinatsion, ketma-ketli

6.2.Hisoblagichlar 
Hisoblagich deb kirish yo‘li signallarini sanashga va ular sonini qaydlashga 
mo‘ljallangan tadrijiy uzelga aytiladi. Signallarni sanash axborotni diskret ishlash 
qurilmalarida keng tarqalgan amallardan biri hisoblanadi. 
Hisoblagichlarning asosiy vazifalari quyidagilar: 
kirish yo‘liga berilgan signallarni sanash; 
chastotani bo‘lish. 
Hisoblagichlar qaydlagichlarga o‘xshab bir biri bilan bog‘langan bir xil triggerlar 
asosida quriladi. Ko‘pincha 
T-
va 
JK-
triggerlar ishlatiladi, chunki 
T-
triggerlar 
sanash triggeri deb atalsa, JK-triggeri 
J = K = 1
da sanoq triggeri kabi ishlaydi. 
Hisoblagichlarning 
asosiy 
parametri 
sanash 
moduli 
M
hisoblanadi. 
Hisoblagichning sanash moduli deganda signallarning shunday maksimal soniga 
aytiladiki, undan so‘ng hisoblagich nul holatiga o‘tadi (tozalanadi). 
Modul qiymati bo‘yicha ikkili va ikkili bo‘lmagan hisoblagichlar farqlanadi. 
Ikkili hisoblagichlarda sanash moduli ikkining darajasiga karrali son orqali 
aniqlanadi, ya’ni 
M = 2
n
. Ikkili bo‘lmagan , ixtyoriy sanash modulli 
hisoblagichlarda sanash moduli ikkining darajasiga karrali son bo‘lmaydi, ya’ni
M ≠ 2
n
. 
 
 
 

---

111 
6.3. Hisoblagichlarning tasniflanishi 
Hisoblagichlarda kombinatsion elementlar trigger ishlashini boshqaradi. 
Hisoblagichdagi triggerlar soni u sanay oladigan signallarning soni orqali 
aniqlanadi. 
Hisoblagichlarda quyidagi mantiqiy amallar bajariladi: 
hisoblagichni nul holatiga o‘tkazish (tozalash); 
kirish yo‘li axborotini parallel shaklda yozish; 
yozilgan axborotni saqlash; 
saqlanayotgan axborotni parallel shaklda uzatish; 
inkrement – saqlanayotgan sonni bittaga orttirish; 
dekrement – saqlanayotgan sonni bittaga kamaytirish. 
Sanash yo‘nalishi bo‘yicha
quyidagi hisoblagichlar farqlanadi: 
- jamlovchi hisoblagichlar (to‘g‘ri sanovchi), bu hisoblagichlarda hisoblagich 
holati ko‘payadi (inkrement); 
- ayiruvchi hisoblagichlar (teskari sanovchi), bu hisoblagichlarda hisoblagich 
holati kamayadi (dekrement); 
- reversiv hisoblagichlar, bu hisoblagichlar boshqarish signali bo‘yicha jamlovchi 
yoki ayiruvchi hisoblagich kabi ishlaydi. 
Sanash amalini tashkil etish
bo‘yicha asinxron va sinxron hisoblagichlar 
farqlanadi. Asinxron hisoblagichlarda har bir keyingi trigger oldingi trigger 
sxemasida shakllangan signal orqali boshqariladi. Sinxron hisoblagichlarda esa 
sanoq signallari barcha triggerlarning sinxron kirish yo‘liga baravar beriladi. 
Xonalararo bog‘lanishni qurish usuliga
binoan ketma-ket, parallel va guruxli 
ko‘chirishli hisoblagichlar farqlanadi. 
Ikkili asinxron hisoblagich ishlashini ikki pog‘onali sanoq triggerlarda qurilgan 
to‘rt xonali hisoblagich misolida ko‘raylik (6.3.1.rasm). Bu hisoblagich ikkita 
sanoq kirish yo‘liga (
S
1
, 
S
2
) va ikkita nulga o‘rnatish kirish yo‘liga [R0(1), R0(2)] 
ega. Triggerlar kirish yo‘li signalining orqa fronti bo‘yicha (1dan 0ga o‘tganida) 
ishlaydi.To‘rtta ketma-ket ulangan triggerlar moduli 2
4
=16 ga teng hisoblagichni 
tashkil etadi. 

---

112 
6.3.2. rasmdagi vaqt diagrammasida hisoblagich kirish yo‘liga signallarning davriy 
ketma-ketligi berilganida har bir triggerning holati ko‘rsatilgan. 6.3.1. jadvalda esa 
kirish yo‘liga berilgan signallar soniga mos triggerlar holati keltirilgan. 
Hisoblagich kirish yo‘liga berilgan har bir yangi signal hisoblagich holatini bittaga 
orttiradi, ya’ni inkrement amali bajariladi. 
Sanoq triggeri kirish yo‘li signali chastotasini ikkiga bo‘lishligi sababli, 
to‘rtta ketma-ket ulangan triggerlar zanjiri chastotani 16 ga bo‘ladi. Har bir o‘n 
oltinchi signal kelishi bilan hisoblagich nul holatiga o‘tadi va sanash sikli qaytadan 
boshlanadi. 6.3.1. rasmdagi hisoblagich jamlovchi hisoblagich hisoblanadi. 
6.3.1.rasm. To‘rt xonali asinxron hisoblagich chizmasi. 
Agar hisoblagichdagi triggerlar signalning oldi fronti bo‘yicha (“0”dan 
“1”ga o‘tganida) ishlasa hisoblagich ayiruvchi hisoblagichka aylanadi, ya’ni u 
dekrement amalini bajaradi. Bunday hisoblagichning vaqt diagrammasi 6.3. 
rasm.da keltirilgan. 

---

113 
6.3.2. rasm. To‘rt xonali asinxron jamlovchi hisoblagich ishlashining 
vaqt diagrammasi 
6.3.1.jadval 
Berilgan 
signallar 
soni