Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

sarin
shamol, 
yovuz
shamol, 
qora
shamollar, 
sovuq
shamollar, 
ajal 
shamoli, 
o‘lik 
shamol, kuzning yaydoq 
sariq
shamoli, 
vabo
shamoli...
Shoirning ilk ijodiga mansub she’rlarida shamol 
obrazi, asosan, lirik qahramon kayfi yati, ruhiyati bilan 
uzviy bog‘liq tarzda she’rga ko‘chib o‘tadi. Dastlabki 
she’rlarida shamol shoirning intim hislari bilan tutashib, 
unda ko‘proq yorug‘ kayfi yat paydo qiladi. “Yaproqlarda 
shamol o‘ynar...” deb boshlanuvchi she’rni olaylik. She’r 
boshida lirik qahramonni yaproqlarda, suv mavjida 
o‘ynayotgan sarin shamol nimalar deb so‘ylayapti, yur-
agida qanday xayollar bor ekan, kabi o‘ylar band etadi. 
Ana, shamol uning derazasini chertdi, eshigini tiqirlat-
di. U lirik qahramonning shamoldek beqaror, goh sarin, 
yoqimli, goh shiddatli o‘y-xayollari bo‘lsa, ajab emas. 
Xullas:
Orom bilmas, bilmas uyqu,
Uyg‘otadi kelib meni.
Keyin shamol shoir sochlari, ko‘zlariga qo‘nib, 
qo‘shiq aytib ketadi. She’r yakunida shoir shamol bilan 
xayrlashar ekan: 
Menga atab bir qo‘shiq ol,
Ola kelgin bir afsona, 
– 
deydi. 
Sezimlari uyg‘oq o‘quvchi ushbu she’rning har sat-
rida mayin epkinlar ufurib turganini, misralararo sa-
rin shamol esayotganini his qiladi. Umuman, she’rda 
shamol umid, yorug‘ kunlarga ishonch ramziga aylana-
di. 
Shoir she’rlarida 
shamol
obrazi
ko‘pincha 
yomg‘ir 
obrazi 
bilan birga keladi. Bunda mantiqiy bog‘liqlik bor, 
albatta. Go‘yo tabiatning azal yonma-yon ikki hodisasi 
– shamol va yomg‘ir inson qalbi, ruhiyatidagi qondosh, 
ba’zan bir-biriga qarshi xususiyatlar qiyofasida gavda-
lanadi. Borgan sari Rauf Parfi ijodida shamol obrazi 
mukammallashib, unga yuklangan mazmun salmog‘i 
ortdi. Shoirning yapon xokkulariga monand uchliklarida 
shamol obrazi ko‘p uchraydi:
«Voh jonim, voh jonim», deb hirqirar
Derazamning ortida shamol,
Yulib tashlasam edi jonimni qani.
Bora-bora shoir she’rlariga 
tentirayotgan
, 
xomush 
tortib, junjikib qo‘ygan, shovullagan
, 
uvillagan,
mudhish 
xayollarga egizak 
qora
shamollar kirib keladi. 
“Yo‘limizni 
kesma, ey yovuz shamol!”
, 
“Nechun boshim uzra 
qora shamollar”
, 
“Kecha shovullagan shamollar o‘ldi”, 
“Jismimni sindirdi – ajal shamoli”, “Barchaning boshin-
da birdek beomon, Manhus zamonlarning o‘lik shamo-
li”, “Shamollar marsiyasi” 
kabi misray-u iboralar endi 
lirik qahramon intim kechinmalari doirasidan o‘tib, davr, 
zamon, dunyo taqdiriga o‘zini daxldor sezayotganidan 
darak beradi. Ba’zan bir she’rning o‘zida shamol bir 
nechta sifat oladi: 
sovuq shamollar, ajal shamoli
kabi...
“Endi tanizorim to‘ldirdi shamol”
deydi shoir yana 
bir o‘rinda. Bu yerdagi shamol yo‘qlik belgisimikan? Bir 
paytlar shamolga eng qadrdon sirlarini ishongan shoir 
– lirik qahramon endi: “Shamol, sochlarimni tarama”, – 
deydi. 
She’riyatda metafora hamisha bardavom; har bir 
asl shoir an’analarga tayangan holda metaforaning 
poeziyadagi o‘rnini kengaytiradi, yangilaydi. Rauf Parfi
ijodida metafora-she’rlar ko‘p (jumladan, yuqorida biz 
tahlil etishga uringan “Shamollar” she’ri ham). Metaforik 
tafakkur – Rauf Parfi she’riyatining muhim belgisi. Bu 
uning ijodiy individualligini ta’minlovchi asosiy vositalar-
dan. Shoir ijodining ushbu xos belgisini Asqad Muxtor 
shunday e’tirof etgandi: “Rauf Parfi poeziyada murak-
kab va dinamik metaforalar usulini tanladi. Unda ayrim 
obrazlargina emas, balki butun she’r metafora harakati-
ga quriladi, metafora poetik tilga, obraz mantiqiga, 
she’riy tafakkur boyligiga aylanadi”
6
. 
Ammo metafora she’rni sun’iylashtirish, so‘z yasash 
evaziga bo‘lmasligi kerak. Buni unutgan shoir she’r 
olamini shunchaki mavhumot bilan “boyitadi”, xolos. 
Ba’zan “zo‘raki” metafora mantiqsizlikka olib kelishi 
mumkin. Shu ma’noda Rauf Parfi ning ayrim noquyma 
tizmalarida me’yor buzilganini ham qayd etib o‘tish joiz. 
Xulosa qilib aytganda, Rauf Parfi ijodida Shamol 
obrazi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu obrazga 
muhim badiiy yuk ortilgan. “Shamollar” she’rini Abdulla 
Oripovning “Yurtim shamoli” she’ri bilan qiyoslab o‘rga-
nish asnosida shu xulosaga keldikki, Abdulla Oripov 
“shamol”i milliy koloritda bo‘lsa, Rauf Parfi “Shamollar”i 
umumbashariy mohiyat kasb etgan.
1
Marina Svetayeva. Mening Pushkinim // Jahon adabiyoti, 2001, 6-son, 140-bet.
2
B. Sarimsoqov. Badiiylik asoslari va mezonlari. – Toshkent: Fan, 2004. 51-bet.
3
Ko‘rsatilgan manba. 53-bet.
4
Abdulla Oripov. Tanlangan asarlar: 4 jildlik. 1-jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000. 
167-bet.
5
Rauf Parfi . Sabr daraxti. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986. 5-bet.

---

38
e-mail: [e-mail]
Tahlil
Tajriba almashish maqsadida kasbdoshlarimiz dar-
sini kuzatamiz. Ba’zan quvonamiz vaqtimiz unumli 
o‘tganidan, nimadir o‘rganganimizdan mamnun bo‘la-
miz. Ba’zan esa dars maqsadiga erishilmadi, deb qo‘ya 
qolamiz. Mohir pedagog sifatida tanilgan, an’anaviy 
tanlovlarda qatnashgan o‘qituvchilarning darslarida 
ham uchrab turadigan kamchiliklar haqida mulohaza 
yuritib, o‘qituvchi eng birinchi navbatda, mavzudan 
kelib chiqqan holda vaqt taqsimotini ishlab chiqishi, 
qo‘yilgan maqsadga erishish uchun pedagogik metod 
va texnologiyalarni to‘g‘ri tanlay olishi nihoyatda zarur 
ekanligiga amin bolamiz. 
Dars jarayonidagi tipik xatolardan biri o‘qituvchi 
ko‘proq tashkiliy qismga e’tibor beradi-da, darsning 
boshqa bosqichlari vaqtini o‘zi bilmagan holda qisqar-
tiradi. Masalan, bir darsda “Harakatlar strategiyasi”ni 
targ‘ibot qilish maqsadida siyosiy yangiliklarga (o‘quv-
chi yoshi hisobga olinganda edi...) ko‘p vaqt ajratildi, 
asosiy maqsadga erishilmay qoldi.
Yangi mavzuning bayonida ham maqsadga erishish 
uchun mavzuning mohiyatini ochib beruvchi texnologi-
yalar qo‘llanilmasa, bu ham vaziyatni chigallashtira-
di. Masalan, o‘qituvchi yangi mavzuni e’lon qilishda 
“Raqamlar so‘zlaydi” texnologiyasidan foydalanayapti. 
Raqam ortida yashiringan harfl arni joyiga qo‘ysangiz, 
darsning mavzusi kelib chiqadi:
 
8, 18, 12, 11, 1, 17, 13, 
8, 13, 6; 12, 20, 13, 14, 18, 1, 2, 1, 19; 22, 1, 10, 
11, 11, 1, 17, 8. Mavzu: ISMLARNING MUNOSABAT 
SHAKLLARI
Xo‘sh, aziz hamkasblar, alifbodan raqam ostidagi 
harfni topishga qancha vaqt ketdi, deb o‘ylaysiz? Bu 
ko‘p vaqtni talab etuvchi texnologiya bilan qolgan dars 
bosqichlarini qanday o‘tkazamiz? O‘qituvchi ushbu 
usulni vaziyatga moslab qo‘llay olmaganligi uchun ham 
qimmatli vaqtini boy berdi.
Yoki yana bir holat. 5-sinfda Zahiriddin Muhammad 
Boburning ruboiylari tahlil qilinyapti. Demak, avvalgi 
darsda shoirning hayoti va ijodi o‘rganilgan. O‘qituvchi 
bu darsni mushoira tarzida olib bordi. To‘g‘ri, bu usul-
da o‘quvchilarning nutqiy savodxonligi shakllantiriladi, 
ammo asosiy maqsad nimadan iborat edi? Shoirning 
hayoti tasvirlangan ruboiylarni tahlil qilish asnosida 
Vatan qadri, Vatanga muhabbat tuyg‘usini uyg‘otish 
emasmi? Boburning ruboiylari zamirida yosh avlodga 
aytmoqchi bo‘lgan vasiyatona xitoblarini o‘quvchi bilan 
erkin muloqotda tushuntirilmaydimi? Shunda o‘quv-
chining o‘zi izlanib, Bobur ruboiylarini to‘lig‘icha o‘qish-
ga, yod olishga harakat qiladi. Darsga qo‘yilgan talab 
esa shu zaylda bajarilmay qoldi. 
Bundan tashqari, dars jarayonida aksariyat hollar-
da bir-ikkita emas, bir nechta ta’lim texnologiyalarini 
qo‘llashga intilamiz. Agar qo‘llanilgan texnologiyalar 
bir-biriga uzviy bog‘lanib, biri ikkinchisini to‘ldira olsa-ku,