Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

 
КУЗАТУВ КЕНГАШИНИНГ ФАОЛИЯТИНИ САМАРАЛИ БОШКАРИШ 
 
Наврузов Д.И. – ОБМ тингловчиси 
 
Aксарият мамлакатларда компанияларнинг қулаши ва иқтисодий таназзулга 
олиб келган 2008 йилдаги молиявий инқироз шаффофлик, ҳисобдорлик ва 
тартибга солиш назорати билан боғлиқ ташвишларни кучайтирди ва бутун дунё 
бўйлаб корпоратив бошқарув ва кенгаш самарадорлигини яна бир бор йирик 
бизнес муаммоларига олиб келди.
Кенгаш компанияларни бошқаришда муҳим рол ўйнайди ва ушбу орган 
қандай ишлашини яхшироқ тушунишга еҳтиёж бор. Ушбу соҳаларда олиб 
1
Anne Lafarre & Christoph Van der Elst. (2018) Blockchain Technology for Corporate Governance and Shareholder 
Activism. February. (www.ecgi.org/wp). 26 p. 
2
Sarpa H., Subramanian A. and Subramanian K.V. Corporate Governance and Innovation: Theory and Evidence. Journal 
of Financial and Quantitative Analysis, 2014, vol.49, issue 4, pp. 957-1003. 

---

110 
борилган тадқиқот ишларининг аксарияти ривожланган иқтисодиётларда бўлган 
ва ривожланаётган бозорларида кенгаш самарадорлиги соҳасида жуда кўп ишлар 
қилинмаган.
Ушбу мақола кенгашнинг асосий хусусиятлари ва бошқарув самарадорлиги 
ўртасидаги боғлиқликни ўрганади.
Шунингдек, бу баъзи медиаторларнинг ушбу муносабатларга таъсирини 
ўрганиб чиқди. Асосан ривожланган бозорларда ишлашга йўналтирилган кўплаб 
тадқиқотлардан фарқли ўлароқ, ушбу тадқиқот ривожланаётган бозорда 
ўтказилди ва асосий эътибор самолёт самарадорлигига қаратилди.
Иқтисодиёти ривожланган бошқа тадқиқотчилар томонидан олиб борилган 
ишларга асосланиб, тадқиқотчи пухта хусусиятлари ва пухта самарадорлиги 
ўртасидаги боғлиқликни ва айрим воситачиларнинг ушбу муносабатларга 
таъсирини ўрганиш учун назарий асос ва фаразлар тўпламини ишлаб чиқди.
Ушбу тадқиқотда кўриб чиқилган пухта хусусиятларига кенгашнинг 
катталиги, бош директорнинг иккиланиши, кенгашнинг мустақиллиги ва 
кенгашнинг хилма-хиллиги киради.
Бундан 
ташқари, 
бошқарув 
кенгашининг 
инсон 
капиталининг 
самарадорлигига таъсири ҳам кўриб чиқилди. Бундан ташқари, тадқиқотчи 
кенгаш хусусиятлари ва бошқарув самарадорлиги ўртасидаги муносабатларга 
ташкилот тури, эгалиги, ёши ва катталиги таъсир кўрсатадими-йўқлигини 
текширди. Ушбу тадқиқотда келтирилган назарий асослардан келиб чиқадиган 
гипотезаларнинг эмпирик текшируви шуни кўрсатадики, профессионал инсон 
капиталидан ташқари, самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатмайди.
Кенгашнинг профессионал инсон капитали пухта операциялари ва 
кенгашнинг уюшқоқлиги, шунингдек самарадорлиги билан ижобий алоқада 
эканлиги аниқланди.
Натижалар шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда кенгашнинг хилма-хиллиги ва 
инсон капитали кенгашнинг самарадорлигига таъсир кўрсатадиган энг муҳим 
таркибий тузилмалар ҳисобланади.
Улар, шунингдек, бошқарув жараёнлари, уюшқоқлик ва қарор қабул қилиш 
жараёнининг 
самарадорлигига 
сезиларли 
таъсир 
кўрсатаётганлигини 
кўрсатмоқда.
Ва ниҳоят натижалар шуни кўрсатадики, корхона самарадорлигини 
аниқлашда унинг жараёнининг омиллари пухта таркибий омилларидан кўра 
муҳимроқ. Тадқиқот шуни кўрсатадики, ушбу муносабатларга ташкилот тури, 
эгалиги, ёши ёки катталиги сезиларли даражада таъсир кўрсатмаган.
Тадқиқот кенгашнинг роллари ва жараёнлари ҳали ҳам ривожланиб 
бораётган ривожланаётган бозорда корхонанинг самарадорлигини тушунишга 
ёрдам беради; кенгашнинг катталиги, бош директорнинг иккиланиши, бошқарув 
кенгашининг мустақиллиги ва бошқа ташкилий ишлар каби кенгашнинг 
ишбилармонлик хилма-хиллиги ва бошқарувнинг профессионал инсон капитали 
ўзгарувчилари каби анъанавий ўзгарувчиларни ўрганиш орқали. 
1
1
Останоқулова Г.М. ва б. Ўзбекистон Республикасида корпоратив бошқарувнинг миллий моделини 
ривожлантириш истиқболлари./Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар.(илмий электрон журнал) №6. Апрель, 
2013 й. 

---

111 
Бундан ташқари, бу Ўзбекистондаги оммавий котировка қилинган 
компанияларда кенгаш самарадорлигини текширадиган биринчи тадқиқот. 
Тадқиқот, шунингдек, иқтисодий ривожланиш ва ўсишнинг сустлиги учун яхши 
бошқарувнинг етишмаслиги сабаб бўлган Ўзбекистонда бошқарувни 
такомиллаштириш амалиётига ҳисса қўшади.
Ушбу мақоланинг назарий асослари ва хулосалари олимларни 
рағбатлантириши кутилмоқда, агар кенгашлар фаол ва самарали бўлиши керак 
бўлса, уларнинг хусусиятларини аниқлаш бўйича кейинги тадқиқотлар учун.
Шунингдек, улар амалиётчилар ва стратегия, ташкилий хатти-ҳаракатлар ва 
корпоратив бошқарув бўйича олимларни кенгашлар ва уларнинг фаолиятини кўп 
жиҳатдан, хусусан, жараёнлар нуқтаи назаридан ўрганишга ундашлари керак. 
Ҳозирги глобаллашган дунёда бозор яхши мавқега эга бўлди, чунки яхши 
ўйинчилар муносабатлар асосида эмас, балки қоидаларга асосланган тизимларда 
ишлайдиган фирмалар бўлиши керак. Бу мамлакатдаги хусусий ва давлат 
муассасаларига тааллуқли бўлган корпоратив бошқарувнинг аҳамиятини 
келтириб чиқаради.
Ҳам расмий, ҳам норасмий институтлар биргаликда корпорацияларни 
бошқарадиган одамлар (менежмент) ва мамлакатдаги корпорацияларга маблаг 
киритадиган барча бошқалар ўртасидаги муносабатларни бошқаради.
Ушбу институтларга мамлакатнинг корпоратив қонунлари, қимматли 
қоғозлар тўғрисидаги қонунлари, бухгалтерия ҳисоби қоидалари, умумий қабул 
қилинган ишбилармонлик амалиёти ва амалдаги ишбилармонлик ахлоқ 
қоидалари киради. Шундай қилиб, корпоратив бошқарув институтлари ҳар 
қандай иқтисодиётда тегишли хатти-ҳаракатларни тартибга солиш учун 
платформа бўлиб хизмат қилади.
Корпоратив бошқарувни «корпорацияларга молия етказиб берувчилар 
ўзларининг сармояларидан фойда олишларини таъминлаш усуллари» деб 
таърифлайди. «Корпоратив бошқарув» корпорация манфаатдорлари корпоратив 
инсайдерлар ва менежмент устидан манфаатларни ҳимоя қиладиган бошқарувни 
амалга оширадиган механизмлар билан боғлиқ «деган кенгроқ таърифни таклиф 
қилишади.1980 йилдан, корпоратив бошқарув масаласи илмий тадқиқотлар ва 
амалиёт ҳам эътибор жуда муҳим даражада жалб етди.
Ўтган йиллардаги ҳар қандай корпоратив можаролар янги мунозараларни ва 
корпоратив бошқарувни такомиллаштиришни бошлайди. 1990-йиллар 
охиридаги Осиё молиявий инқирози инсайдерлар савдосига эътиборни 
қаратишга олиб келди. 
1
Жахон иқтисодиёти қулаганидан кейин пайдо бўлган глобал молиявий 
инқироз, раҳбарларнинг иш ҳақига эътибор беришга олиб келди. Ушбу 
корпоратив бошқарув ислоҳотлари ва такомиллаштиришлари асосида 
директорлар кенгашлари самарадорлигидан умумий манфаат бор. 
1
Тадқиқотлар Э.Метрик (Wharton School of Business), П.Гомперс ва Ж.Ишии (Harvard University) томонидан 
АҚШнинг 1500 та компаниялари бўйича олиб борилган ва натижалари 2003 йилда Quarterly Journal of Economics 
журналининг февраль сонида нашр этилган. 

---

112 
Aксарият мамлакатларда компанияларнинг қулаши ва иқтисодий таназзулга 
олиб келган 2008 йилдаги молиявий таназзул шаффофлик, ҳисобдорлик ва 
меъёрий назоратга бўлган ташвишни кучайтирди ва бутун дунё бўйлаб йирик 
бизнес муаммоларини ҳал қилишда яна бир бор корпоратив бошқарув ва 
бошқарув самарадорлигини оширди.
Корпоратив муваффақияцизликлар ортидан ишончни тиклаш учун 
компаниялар бошқарувини такомиллаштириш бўйича кўплаб таклифлар 
билдирилди.
Ушбу корпоратив бошқарув ислоҳотлари асосан кенгаш таркиби ва 
ишлашига қаратилган. Кенгаш компанияларни бошқаришда муҳим рол ўйнайди 
ва шунинг учун ушбу орган қандай ишлашини яхшироқ тушунишга эҳтиёж бор. 
Ушбу соҳаларда олиб борилган тадқиқот ишларининг аксарияти ривожланган 
иқтисодиётларда бўлиб, Ўзбекистоннинг ривожланаётган бозорларида 
корпоратив бошқарув ва кенгаш самарадорлиги соҳасида жуда кўп ишлар 
қилинмаган.
Ўзбекистон шароитида корпоратив бошқарув бўйича илгари ўтказилган 
тадқиқотлар орасида кенгаш хусусиятлари ва котировка қилинган фирмаларнинг 
молиявий кўрсаткич тадқиқотлари, кенгаш атрибутларининг таъсири мавжуд.
Кенгаш ўзгарувчиларини ва пухта самарадорлигини, хусусан Ўзбекистон 
каби Дунё бозорларида яхшироқ тушуниш, ҳужжатлаштириш ва ишга тушириш 
учун кейинги изланишларга эҳтиёж бор.
Ушбу мақола самарали директорлар кенгашига олиб келадиган асосий 
омилларни аниқлаш ва текширишга қаратилган бўлиб, бу ўз навбатида фирма 
фаолиятига таъсир қилади. 
Сўнгги ўн йил ичида баъзи бир очиқ котировка қилинган
компанияларда пайдо бўлган турли хил корпоратив бошқарув муаммолари 
натижасида яхши корпоратив бошқарувга бўлган глобал ташвиш Ўзбекистонга 
ҳам тегишли.
Бу корпоратив бошқарувни Ўзбекистондаги энг мунозарали бизнес 
масалаларидан бирига айлантирди ва бир қатор тартибга солувчи ташкилотларни 
корпоратив бошқарув тузилмаларини тузишга ундади.
Ўзбекистоннинг Корпоратив бошқарув кодекси биринчи навбатда 
компаниялар менежерлари ва инвесторлари ўз вазифаларини ҳисобот ва 
шаффофлик доирасида бажаришини таъминлашга қаратилган.
Бу барча манфаатдор томонларнинг манфаатлари иложи борича тан 
олиниши ва ҳимоя қилинишини таъминлаши керак. Ўзбекистон давлат 
компаниялари учун енг яхши амалиётлар кодекси («код») ихтиёрийдир, гарчи 
барча Ўзбекистон давлат компаниялари ушбу кодексга риоя қилишлари тавсия 
этилса ва ҳар қандай вақтда уларга риоя қилмасликлари сабабли талабларга 
жавоб бермасликлари керак.
Код Ўзбекистонда фаолият юритадиган барча давлат компаниялари 
директорлар кенгашининг асосий мақсади ҳисобланади, аммо кодни 
бирлаштирган Ўзбекистоннинг Қимматли қоғозлар ва биржалар бўйича 
комиссияси иложи борича кўпроқ компанияларни ушбу кодни қабул қилишга 
ундайди.

---

113 
Кодексда манфаатдор томонларнинг манфаатларини мувозанатлаштириш, 
Компаниянинг юқори ишбилармонлик ва ахлоқий меъёрлар бўйича ишлашини 
таъминлаш ва бошқарувга асосли маслаҳатлар беришни ўз ичига олган 
кенгашнинг асосий вазифалари ва мажбуриятлари кўрсатилган.
Кодексда директорлар кенгаши жами 7 (етти) кишидан кам бўлмаслиги 
учун Раис бошчилигидаги Ижро етувчи ва Ижрочи бўлмаган директорлардан 
иборат бўлиши тавсия етилади. Кодексда раис ва бош директорнинг роллари 
алоҳида бўлиши керак, агар Раис ҳам бош ижрочи бўлса, кенгашда «кучли 
мустақил элемент» бўлиши муҳим аҳамиятга эга.
Шунингдек, ижро этилмайдиган директорлар сони ижро этувчи 
директорлар сонидан кўп бўлиши ва кенгашнинг кейинги мустақиллигини 
таъминлаш учун камида битта мустақил директор тайинланиши тавсия этилади. 
Бироқ, кўплаб бошқарув мутахассилари битта мустақил директор бу мақсад учун 
жуда кам деган фикрда.
Кодекс, Кенгаш аъзолари, ўзига хос хусусиятларга, тегишли асосий 
ваколатларга ва ишбилармонлик руҳига эга бўлган шахслар бўлиши кераклигини 
тавсия қилади. Улар аниқ ютуқларни қайд этишлари ва кенгаш ишларида 
билимдон бўлишлари керак. Aъзолар масъулият ва ҳалолликни ҳис қилишлари 
ва яхши корпоратив бошқарув вазифаларига содиқ бўлишлари керак.
Кодекснинг яна бир қизиқарли тавсияси шундаки, директорлар манфаатлар 
тўқнашуви, махфийликни бузиш ва корпоратив имкониятларни суиистеъмол 
қилишдан қочиш учун бир соҳадаги компаниялар Кенгашларига аъзо 
бўлмасликлари керак. Кодекс қуйидаги кенгаш қўмиталарини Aудит қўмитаси, 
Бошқариш, мукофот қўмитаси ва таваккалчиликларни бошқариш қўмитаси 
ҳамда кенгаш, компаниянинг ҳажми, эҳтиёжлари ёки саноат талабларига қараб, 
тегишли деб топиши мумкин бўлган бошқа қўмиталарни ташкил этишни тавсия 
қилади.
Кодекс Кенгашга ўзининг, қўмиталарнинг, Раиснинг ва алоҳида 
директорларнинг фаолиятини расмий ва қатъий йиллик баҳолашни амалга 
оширадиган тизимни яратишни тавсия қилади. Баҳолаш тизимида кенгаш, унинг 
қўмиталари, раиси ва ҳар бир алоҳида қўмита аъзолари учун мезонларни ва 
фаолиятнинг асосий кўрсаткичларини ва мақсадларини ўз ичига олиши керак.