Na3003 raqamli nivelirlarining optik elementlari asosan oddiy

2.3.5-rasm. Reykagacha 
bo‘lgan
 masofa 3 metr 
bo‘lganda
 ZBA-
qabullovchi qurilmaning chiqishidagi signal 
Piksel raqami 
N
u
rl
a
n
ish
d
a
ra
ja
si

---

64 
DiNi 12 nivelirida bitta 
o‘lchash
vaqti 3 sekundni tashkil etadi, DiNi 22 
–
niveliri bilan 
–
2 sekundga yaqin. Bunga reykani yoritishga 
bog‘liq
bo‘lgan
, 
ZBA-sezuvchi maydonni yoritish davomiyligini aniqlashga ketgan vaqt, hamda 
kompensatorning harakatlanuvchi elementlarning tebranish tufayli sodir 
bo‘luvchi
ta’svirni
titrashining 
ta’sirini
minimallashtirish uchun 
ko‘p
sonli 
o‘lchash
natijalarini 
o‘rtachasini
chiqarishga va havoning konveksiyasiga 
ketgan vaqt kiradi. 
DiNi 10T / DiNi 12T modifikatsiya raqamli nivelirlarda (2.3.6-rasm) 
gorizontal 
yo‘nalishlarini
aniqlash uchun sanoq olishning absolyut optiko-
elektronli sistemasidan foydalaniladi.Bu tipdagi nivelirlar nivelir taxeometr 
qatoriga kiradi.Hisoblashning absalyut sistemasi 
''
5

xatolik bilan burchak 
o‘lcha
shni amalga oshirish imkonini beradi. 
Trimble firmasining (oldingi SarlZeiss) raqamli nivelirlarida reyka 
bo‘yicha
balandlik hisoblashni ikkita turli, masofaga 
bog‘liq
bo‘lgan
kodlar 
qo‘llaniladi
. Nivelirdan 3 metrdan 100 metrgacha 
bo‘lgan
masofada 
o‘rnati
lgan 
reyka 
bo‘yicha
sanoq olish uchun standart kod, 1,2 metrdan 4 metirgacha 
bo‘lgan
masofalarda yaqin oblast(atrof) kodi 
qo‘llaniladi
.
2.3.6-rasm. DiNi 12T nivelirining umumiy 
ko‘rinishi
. 
1-
ob’ektiv
, 2-fokuslovchi linza, 3-havoli dempferli kompensator, 4-
bo‘luvchi
 
prizma, 5-okulyar, 6 - ZBA-qabullovchi qurilma. 

---

65 
Ikkala holatda ham, absolyut vabir xil(ikki 
ma’noli
bo‘lmagan
) balandlik 
hisoblash imkonini beruvchi kodlar 
to‘g‘risida
gap boradi. Standart kodbinarli 
hisoblanadi
, «So‘z» 
kodi 8 bit yoki 1 bayt 
o‘lchamga
ega. Har bir bit 2 santimetr 
kenglikga ega 
bo‘ladi
va bir xil miqdorli ikkita qismdan tashkil topgan 
bo‘lib
, 
ularning har biri 1 sm kenglikga ega. Bular tufayli bitlar hosil 
bo‘ladi
, ular bir 
xil-oq/oq yoki qora 

qora 
yo‘llardan
yoki turli yo
‘llardan
tashkil topgan-
oq/qora yoki qora/oq bitlardan tashkil topdi. (3.12-rasm). 1ga -qora yoki oq 
bir xil rangli bit, 0 ga ikkita turli rang qora/oq yoki oq/qora 
to‘g‘ri
keladi. 
Reykaning barcha uzunligi 
bo‘yicha
turli qiymatga ega 
bo‘lgan
«so‘z» 
ketma-ket tushiriladi, ular detektirlash va qabullovchi qurilmaning 
chiqishidagi signalni keyinchalik analog-raqamli 
o‘zgartirish
yo‘li
bilan 
nivelirning 
ZBA-qabullovchi 
qurilmasining 
sezuvchan 
maydonida 
proeksiyalangandan so
‘ng
bir 
ma’noda
aniqlanishi mumkin. Buning uchun, 
to‘la
i
bayt qiymatini aniqlash imkoniyatiga doimo ega 
bo‘lish
kerak, predmet 
maydonidagi kodni deshifrlash oblastiga 30 santimetr reykaning kesmasi 
to‘g‘ri
keladi, 
ya’ni
«So‘z» o‘lchamida
ikki marta oshadi. 3 metrli reykani har bir 
B
i+n
bitiga tartib raqami biriktiriladi, masalan, 0,1,2, ..., 149. Baytga 
to‘g‘ri
keluvchi maydon ichkarisida, q
o‘p
ol sanoq olishda,har bir bitning 
o‘rtacha
holati aniqlanadi (3.12 b - rasm)): 
 
,
)
5
,
0
(
0
,
2
см
В
H
i
+

=
+
0
i
кыпол
 
,
)
5
,
0
(
0
,
2
1
1
см
В
H
i
+

=
+
+
i
кыпол
 
,
)
5
,
0
(
0
,
2
2
2
см
В
H
i
+

=
+
+
i
кыпол
 
.
)
5
,
0
(
0
,
2
см
В
H
n
i
n
+

=
+
+
i
кыпол

---

66 
Barcha 
qo‘pol
sanoqlar har bir q
o‘
rilayotgan bitni 
o‘rta
chizi
g‘
i holatiga 
to‘g‘
ri keladi. Aniq sanoq barcha n bitlarning qatnashidan hosil 
bo‘ladi
. 
Barchasidan oldin, bit 
ta’sviri
masshtabi quyidagi formula 
bo‘yicha
hisoblanadi: 
,
)
b
b
(
n
0
,
2
M
1
o
n
−
−


=
bu yerda b
0 
va b
n
–
baytda 
o‘lchamida
reyka maydonini chegaralovchi, 
optik 
o‘qdan
bitning ichki kantigacha (ZBA-qabullovchi qurilmaning sezuvchi 
maydonida) tasvir tekisligidagi masofa.
Barcha masofalar b
0
, b
1
, b
2
, b
n
topgandan so
‘ng
, har bir bit n (0,1,2,n) 
holatiga 
to‘g‘ri
keluvchi, balandliklarning aniqqiymatlari aniqlanishi mumkin: 
 
,
5
,
0
)
(
0
1
0
см
b
b
М
Н
b
i
аник

+

=
+
 
,
5
,
0
)
(
1
2
1
см
b
b
М
Н
b
i
аник

+

=
+
 
 
,
5
,
0
)
(
2
2
2
см
b
b
М
Н
b
i
аник

+

=
+
 
 
.
5
,
0
)
(
1
см
b
b
М
Н
n
n
b
n
i
аник

+

=
−
+
n raqamidan 
so‘ng
har bir bitgacha 
qo‘pol
va 
aniqo‘lch
ashlardan 
foydalanish optik 
o‘qgacha
bo‘lgan
balandlikning qiymatihisoblaniladi: 
 
,
см
H
H
H
n
i
аник
n
n
i
+
+
+
−
=
i
кўпол
barcha 
n
n
....,
,
2
,
1
,
0
=
lar uchun. 
Balandliklar, 
n
i
H
+
olingan balandliklarning 
o‘rtacha
qiymati kabi 
hisoblanadi. 


(
)
 
cм
n
H
H
H
H
H
i
i
i
i
1
/
...
1
2
1
0
+
+
+
+
=
+
+
+
+
Kodda 
«So‘z» (1 
bayt) yaqin masofa uchun 9 bitdan tashkil topadi, 
bunda 1 bitning kengligi 1sm. Bit 
«0» 
qiymatiga ega 
bo‘ladi
, agarda u oq yoki 
qora bittasi bilan 1 sm 
oqo‘rta
chiziqli 
bo‘lsa
. Agar bit oq yoki qora 1 smda 
bittasi qora chiziqli 
bo‘lsa
, bit 
«1» 
qiymatga ega 
bo‘ladi
. (2.3.7-rasm). 9 
santimetr 
o‘lchamgacha
baytning kamayishi tufayli, reykagacha masofa kichik 
bo‘lganda
, 
ob’ektivning
ko‘rish
maydoniga reykaning kichik uchastkasi tushgan 

---

67 
xolda ham 
so‘zning
qiymatini aniqlashning imkoni 
bo‘ladi
. Kichik masofalarda 
vizirlashda balandlikni aniqlash maqsadida 
ta’svirni
qayta ishlash birinchi 
holatdagi kabi usul bilan amalga oshiriladi. 2.3.7-rasmda uzoq va yaqindan 
hisoblash uchun kodlarni birlashtirish bilan Trimble firmasining kodli 
nivelirlash reykalarining 
ta’svirlari
berilgan. 
 
2.3.7 
–
 rasm. Trimble firmasining raqamli nivelirlari reykalarining 
kodlari 
2.4. TOPCON firmasi nivelirlarida joriy etilgan reyka 
bo‘yicha
 hisoblash 
prinsiplari 
ZBA - qabullovchi qurilma chiqishida shakillanuvchi signal, 
vizirlashning gorizontal nurining balandligi , hamda nivelir va reyka orasidagi 

---

68 
masofa 
to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni
o‘zida
saqlashi lozim. Bunga erishish uchun 
kod quyidagi prinsiplarga javob berish lozim: 
-reykagacha bulgan masofadan 
qat’iy
nazar vizir 
o‘qi
qo‘pol
holatini 
aynan aniqlashi; 
-vizir 
o‘qi
holatini imkoni boricha 
aniqaniqlashiya’ni
reyka vertikal 
yo‘nalishida
0,01 mmga siljiganni nivelir sezishi kerak; 
-
o‘lchanuvchi
signal masofa 
to‘g‘r
isidagi informatsiyani berishi kerak. 
2.4.1-rasmda nivelirlash reykasiga tushirilgan kod uchastkasi 
keltirilgan 
bo‘lib
, unda R, A va B uchastkalar davriy ravishda takrorlanadi. Bu 
uchastkalar 3 metirli uzunlikda 
10
=
p
mm interval bilan reyk
abo‘ylab
quyidagi 
tartibda navbatlanadi. 
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
.
)
99
(
,
99
,
99
2
,
2
,
2
)
1
(
,
1
,
1
,
0
,
0
,
0
B
A
R
B
A
R
B
A
R
B
A
R
−
−
−
 
2.4.1-rasm. TOPCONDL-101/102 firmasining nivelirida hisoblash uchun 
foydalaniladigan kod 
R kodi uchastkasi oq yoki sariq 
yo‘llar
bilan ajralib turuvchi 2 millimetr 
kenglikga ega 
bo‘lgan
3 ta bir xildagi shtrixlardan tashkil topgan. Balandlik 
to‘g‘risidagi
ma’lumotlar
A va V kodning uchastkalari saqlanadi. A va V kod 
uchastkalarida har bir shtrix 
yo‘llarning
kengligi 0 dan 10 mmgacha 

330 mm 
davr bilan, A uchastka uchun va V kod uchastkasi uchun 

300 mm davr bilan 
sinusoida 
bo‘yicha
o‘zgaradi
. Kod shtrixlarining minimal kengligi-1 mmga teng. 
4 metrli 
o‘lchash
oblasti ichida A va V signallar orasida fazali siljish birxilligini 
Shtrix kengligini o‘zgarishi natijasida olingan 
sinusoidalar 

---

69 
ta’minlash
uchun, bu kod uchastkalari 

ga teng faza 
bo‘yicha
bir-biriga 
nisbatan reykaning asosida siljitilgan, bu vizir 
o‘q
holatini aniqlanishini 
ta’minlaydi
. Signal taxlil qilinganda Fure- almashtirishi bajariladi, buning 
natijasida signal turli chastatalari bilan uchta tashkil etuvchiga 
bo‘linadi
. 
Masofa va balandlik, bu uchta komponentlarning chastota va fazalarning 
farqlari 
bo‘yicha
aniqlanadi. 
Reykagacha masofa qancha katta 
bo‘lsa
, asbobning qabul qiluvchi 
kanalining 
ko‘rish
maydoniga shuncha katta reykaning maydoni tushadi. Shu 
sababli, davriy shakillanuvchi R uchastkalarda joylashgan signallar chastatasi 
ko‘payadi
. Bu 
ma’lumotlarni
qarash trubasining optik xarakteriskalarini bilan 
bog‘lab
, nivelirdan reykagacha 
bo‘lgan
masofani hisoblash quyidagi formula 
yordamida bajariladi: 
,
f
l
p
z

=
bu yerda 
−
p
reyka kodlarning uchastkalari orasidagi masofa; 
−
l
ta’svirdagi
kod uchaskalari orasidagi masofa; 
−
f
ob’ektivning
fokus masofasi. 
Balandlikni
qo‘pol
sanog‘i
, A va V signallar fazasining farqlaridan ZBA - 
qabullovchi qurilmadagi signalni Fure- almashtirishdan 
so‘ng
aniqlanadi. Aniq 
sanoq, vizirlashning gorizontal 
chizig‘i
holatiga 
to‘g‘ri
keluvchi fazalar kodini 
o‘lchash
y
o‘li
bilan bajariladi. Nivelirlash reykalari 
bo‘yicha
yakuniy 
sanoqqo‘pol
va aniq sanoqlarni ustma-ust tushirish 
yo‘li
bilan olinadi. 
TOPCONDL-101 niveliri bilan avitomatik rejimda 
o‘lchashda
«
yelka
» 
uzunligi 2 metrdan 60 metrgacha intervalda 
bo‘lishi
lozim.