O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Uglerodmmg davriy aylanishi. 
Karbonat angidrid o‗simliklar 
tomonidan yutilib, fotosintez jarayonida uglevodlarga, lipidlarga, 
oqsillarga va boshqa organik moddalarga aylanadi. Bu moddalar 
hayvonlar tomonidan iste‘mol qilinib, ularning nafas olish jarayonida 
yana karbonat angidrid gazi holatida atmosferaga ajratiladi. 
0‗lik o‗simlik va hayvonlar, ularning chiqindilari mikroorganizmlar 
tomonidan parchalanib, minerallashadi. Minerallashishning oxirgi 
mahsuloti bo‗lgan karbonat angidrid tuproqdan va suv havzalaridan 

---

57 
atmosferaga ajratiladi. Uglerodning bir qismi tuproqda organik moddalar 
sifatida saqlanib qoladi. Dengiz suvida uglerod ko‗mir kislota va uning 
tuzlari, bo‗r, ohaktosh, korallar sifatida to‗planadi, cho‗kindi sifatida uzoq 
vaqt biogen migratsiyasida qatnashmaydi. Vaqt o‗tishi bilan tog‗ hosil 
bo‗lish jarayonlari natijasida bu cho‗kindilar yana yuqoriga ko‗tarilib, 
kimyoviy o'zgarishlar ta‘sirida davriy aylanishga qo‗shiladi. 
Uglerod 
atmosferaga 
avtomobillardan, 
ishlab 
chiqarish 
korxonalarining chiqindilari tarkibidan ham ajratiladi. Biosferada uglerod 
almashinishi natijasida insonning amaliyotida foydalaniladigan energiya 
resurslari — neft, toshko‗mir, yoqilg‗i gazlari, torf, yog‗och hosil 
bo‗ladi. 
Azotning davriy aylanishi
. Azot ham eng muhim elementlardan 
biridir. U oqsillar va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Azotning bir qismi 
atmosferadan yashin paytida azot va kislorod bilan birikib, azot oksidlari 
hosil qilishi natijasida o‗zlashtiriladi. 
Tuproqda yashaydigan azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar o‗lib, 
minerallashishi natijasida, ular tuproqni azot bilan boyitadi. Shuning 
natijasida har bir gektar tuproqda bir yil davomida 25 kg ga yaqin azot 
to‗planadi. Eng samarali azot fiksatsiyalovchilar dukkakli o‗simliklar 
ildizida hayot kechiruvchi 
tuganak bakteriyalar
va tuproqda erkin 
yashovchi 
azotobakterlar hisoblanadi.
Ildizlarda to‗plangan azot o‗simliklarning yer usti qismlariga o‗tib, 
oqsil biosinteziga sarflanadi va ildiz atrofidagi tuproqda to‗planadi. Beda 
ekilgan bir gektar maydonga bir yilda 150—400 kg gacha azot to‗planadi. 
Suvda va nam tuproqda azotni ko‗k yashil suv o‗tlari fiksatsiyalaydi. 
Organizmlar o‗lgandan keyin chirituvchi mikroorganizmlar ta‘sirida 
oqsillar parchalanishi natijasida ammiak hosil bo‗ladi (bu jarayon 
ammonifikatsiya
deyiladi), qisman o‗simliklar va bakteriyalar tomonidan 
o‗zlashtiriladi va nitratlarga aylantiriladi. Bu jarayon nitrifikatsiya 
deyiladi. Nitratlar ammoniy tuzlar kabi o‗simliklar va mikroorganizmlar 
tomonidan iste‘mol qilinadi. Nitratlarning bir qismi esa ayrim bakteriyalar 
tomonidan elementar azotgacha parchalanib, atmosferaga ajratiladi. Bu 
jarayon 
denitrifikatsiya
deyiladi. Shu tarzda azotning tabiatda davriy ayla-
nishi davom etaveradi. 
Shunday qilib, biogen migratsiya jarayonida jonli (biotik) va jonsiz 
(abiotik) tabiatning o‗zaro munosabati natijasida anorganik materiya tirik 
organizmlarga o‗tib, o'zgarib yana qaytadan abiotik holatga 
qaytarilaveradi. Bu davriy aylanish uzluksiz davom etaveradi. 

---

58