Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

0 – darajali kanal 
 
 
Bir darajali vosita (kanal) o‘ziga bitta vositachini qo‘shib oladi.Iste’mol 
bozorida bu vositachiga odatda, chakana savdogar, ishlab chiqarishga 
mo‘ljallangan tovarlar bozorida esa – bu savdo bo‘yicha agent yoki broker 
hisoblanadi. 
1 
– darajali kanal 
 
 
Ikki darajali vosita (kanal) ikki turdagi vositachilarni o‘z ichiga oladi. 
Iste’mol bozorlarida, odatda, ulgurji va chakana savdo bilan 
shug‘ullanuvchilar ana shunday vositachilar bo‘lib qoladilar, ishlab 
chiqarishga mo‘ljallangan tovarlar bozorlarida esa bu distribyuter yoki diler 
bo‘lishi mumkin. 
2– darajali kanal 
Uch darajali vosita (kanal) uch turdagi vositachilarni o‘z ichiga oladi. 
Mayda ulgurji vositachilar tovarlarni yirik ulgurji savdogarlardan sotib 
oladilar va ularning chakana savdoning uncha katta bo‘lmagan korxonalariga 
sotadilar. 
Iste’molchi 

---

256 
Ishlab 
chiqaruvchi 
Chakana 
savdo 
Mayda 
ulgurji 
savdo 
Ulgurji 
savdo 
Iste’molchi 
3-
 
darajali kanal
 
 
 
 
Katta miqdordagi darajalarga ega vosita (kanal)lar ham mavjud, biroq 
ular kamdan kam uchraydi. Ishlab chiqaruvchilar nuqtayi nazarida savdo 
kanali (vositasi) qanchalik ko‘p darajaga ega bo‘lsa, uni nazorat qilish 
imkoniyati shunchalik kam bo‘ladi. 
Savdo vositalarining ko‘rib chiqilgan turlari savdoning ikkita asosiy 
usulini oldindan belgilaydi: nol darajali kanal – bevosita (to‘g‘ridan to‘g‘ri) 
savdo, ko‘p darajali kanallar – bilvosita savdo. 
Savdoni samarali oshirishga integratsiyalangan yondashuv bevosita 
(to‘g‘ridan to‘g‘ri) marketing bo‘lib, bunda kompaniya tomonidan 
iste’molchilarning taklifga ijobiy reaksiyasini va foydani oshirishmaqsadida 
masalan, izchillik bilan reklamadan, pochta orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri 
marketingdan, 
telemarketingdan 
va 
savdo 
agentlarining 
shaxsiy 
tashrifnomalaridan 
foydalanish 
yo‘li bilan bir qancha bosqichda 
qo‘llaniladigan turli xil marketing vositalaridan foydalanish. 
Telemarketing 
– 
tovarni iste’molchiga bevosita sotish uchun telefondan 
foydalanish. Firma vakillari mijozlardan televizion va radioreklamalar, 
to‘g‘ridan to‘g‘ri pochta orqali va boshqalar asosida buyurtma olishda ular 
(mijozlar) uchun bepul bo‘lgan telefonlardan foydalanadilar. 
Televizion marketing 
– 
reklama ko‘rsatish yo‘li bilan (birinchi javob 
bergan iste’molchilar imtiyozga ega bo‘ladilar) yoki imtiyozli narxlarda uyga 
olib kelib berish uchun maxsus televizion kanallardan foydalanish. 
Elektron savdo 
– 
kommunikatsiyaning elektron vositalari rivoj- lanishi 
va elektron bozorlar paydo bo‘lishi natijasida u yoki bu elektron vosita orqali 
sotish. Butun dunyo bo‘ylab axborot almashuvni ta’minlovchi Internet 
kompyuter tarmog‘i va elektron pochta bevosita savdoni amalga oshirish 
imkonini berdi va jahonning istalgan mamlakatidagi mijozlar bilan aloqada 
bo‘lish imkoniyatini yaratdi. To‘g‘ridan to‘g‘ri marketingning bu zamonaviy, 
nisbatan yangi shakli yana tarmoqli marketing, deb ham ataladi. Tarmoqli 
marketing kanallaridan reklama beruvchilar faol foydalanadilar. 
Firmalar Internetda iste’mol tovarlarining imkoni boricha keng 
menyularini taklif qiluvchi elektron do‘konlar ham yaratmoqdalar. 
Xaridorlarni jalb etish uchun do‘kon egalari elektron pochtadan 
foydalanadilar, matbuot nashrlarida e’lonlar beradilar. 
Internet orqali savdo qilish hozirgi paytda zamonaviy savdo qilish turi 
hisoblanadi. Juda ko‘p firmalar mahsulotlarini internetda taklif qiladilar. 
Iste’molchilar o‘zlariga kerakli mahsulotni o‘zlarining kompyuteri orqali 

---

257 
buyurtma berib sotib olishlari mumkin. Internet orqali savdoning ustunlik 
tomonlari bu birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan vositachilarsiz to‘g‘ridan 
to‘g‘ri ishlab chiqaruvchidan olish imkoniyati paydo bo‘ladi. 
Shaxsiy savdobilan ishlab chiqaruvchining savdo xodimi unga tegishli 
do‘konlarda yollangan yoki xususiy savdo vakili (agent, kommivoyajer) 
orqali bevosita mijozlarning uyiga, ish joyida yoki potensial xaridorlar guruhi 
(qo‘shnilar, qarindoshlar ) bilan maxsus tashkil qilingan joylarda 
shug‘ullanadi. Bu savdoning o‘ziga xosligi xaridorga ishonch, kamchiligi – 
qo‘shimcha xizmat xarajatlari uchun narxning nisbatan balandligi. 
Agar ishlab chiqaruvchi savdo tizimini tashkil etishga kapitalini 
qo‘yishni istamasa, uning uchun vositachi orqali ishlash maqsadga 
muvofiqdir. 
Bilvosita savdo (o‘tkazish, sotish) 
– 
savdoning tovar ishlab 
chiqaruvchilarning 
turli 
xil 
mustaqil 
vositachilar 
xizmatlaridan 
foydalanadigan turi. 
Tashkillashtirish nuqtayi nazaridan savdoning oddiy vositalari, vertikal 
marketing tizimlari, gorizontal marketing tizimlari va savdoningko‘p vositali 
tizimlari ajratiladi. 
Savdoning odatdagi vositasi- mustaqil ishlab chiqaruvchi, bir yoki bir 
nechta ulgurji sotuvchi va bir yoki bir nechta chakana sotuvchidan iborat 
bo‘ladi. Vositaning har bir a’zosi o‘zi uchun imkoni boricha maksimal 
darajadagi foyda bilan ta’minlashga intiluvchi alohida korxonaga vakil 
bo‘ladi. Vosita kanallaridan birortasi ham aniq ifodalangan yetakchilik 
pozitsiyasiga ega bo‘lmaydi. Bunday vosita nizoga sabab bo‘ladi. 
Vertikal 
marketing 
tizimi 
(VMT) 
– yagona tizim sifatida 
harakatlanuvchi ishlab chiqaruvchi, ulgurji va chakana sotuvchidan iborat. 
Uning a’zolaridan biri egasi bo‘ladi yoki ularga savdo imtiyozini beradi 
yoxud ularni to‘liq hamkorlik bilan ta’minlovchi kuchga ega bo‘ladi. VMT 
kanal muomalasini nazorat qilish va uning o‘z maqsadlarini ko‘zlovchi 
alohida a’zolari orasidagi nizolarning oldini olish uchun yuzaga kelgan. 
VMT o‘z miqdoriga ko‘ra tejamli, bozorda katta hukmronlikka ega va 
kuchlarning takrorlanishini istisno qiladi. 
Bugungi kunda Rossiyaning yangi tikuvchilik kompaniyalari (masalan, 
“Gloriya Jins”) o‘zining to‘liq texnologik sikli bilan dizayndan tortib kiyim 
ishlab chiqarishgacha, ularni xususiy va chakana tarmoqlarda realizatsiya 
qilgunga qadar o‘zida vertikal integratsiyalash- gan xoldingni namoyon 
qiladi. Korxona rahbarlarining fikricha, bugun faqat ana shunday struktura 
muvaffaqiyatli rivojlanishga imkon beradi. Buni xorij tajribasi ham 
tasdiqlaydi: butun jahonda kiyimlarning sanoat kolleksiyasini yaratish 
jarayoni – bu moda industriyasi turli profildagi korxonalarning: tekstil 
fabrikalari, dizaynerlik byurolari, tikuv sanoati, tizimli chakana operatorlar, 
yirik savdo tarmoqlarining kompleks ishlari natijasidir. 
Gorizontal marketing tizimida ochilayotgan marketing imkoniyatlarini 
egallashda ikki yoki undan ortiq firmalar birlashadi. Alohida firmaning 

---

258 
yolg‘iz harakat qilishi uchun kapitali, texnik bilimlari, ishlab chiqarish 
quvvati yoki marketing resurslari yetishmaydi. Masalan, “Doktor Pepper” 
firmasida o‘zining alkogolsiz ichimligini quyish bo‘yicha quvvati yetmadi va 
u ishga litsenziyalangan asosda“Koka-kola” firmasi bilan hamkorlik qiluvchi 
“quyuvchi korxona”ni jalb etishga qaror qildi. 
Savdoning ko‘p vositali tizimi savdoning ham bevosita, ham bilvosita 
metodlaridan foydalanishni ko‘zda tutadi, ya’ni savdo xususiy savdo 
tarmog‘i hamda mustaqil vositachilar orqali tashkil etiladi. 
Savdo vositasining alohida darajasida ishlaydigan bir turdagivositachilar 
soniga bog‘liq holda turli masofadagi savdo vositalari farqlanadi. 
Savdo vositasi kengligi bilvosita savdoning intensiv, istisnoli vatanlov 
turlarini ajratishdan iborat. 
Intensiv (shiddatli) savdo – ko‘p sonli savdo korxonalarida katta hajmli 
tovar zaxiralari mavjud bo‘lishini ta’minlash. Bu usul bilan qoidaga ko‘ra 
kundalik ehtiyoj tovarlari taqsimlanadi. Bu tovarlar uchun sotib olish joyi 
qulay bo‘lishi majburiy. Non, tuz, ichimliklar katta seriyalarda chiqariladi va 
ko‘plab iste’molchilar uchun savdo tarmog‘i orqali o‘ta to‘la sotib olish 
imkoniyati yaratiladi. 
Alohida farqli (istisnoli) savdo – dilerlarning cheklangan miqdoriga o‘z 
savdo hududi doirasida tovarlar sotishga alohida huquq berilishi. Bunda 
alohida dilerlikka, ishlab chiqaruvchi o‘zining tovarlarini sotayotgan paytda 
raqobatchilarining tovarlarini sotmaslik talabini qo‘yadi. Savdoning bu 
metodi avtomobil, ayrim elektron texnikalar, nufuzli kiyimlar sotilishi 
amaliyotida uchraydi. Ishlab chiqaruvchi o‘z tovarini sotish uchun alohida 
huquq berish bilan ancha tajovuzkor va tezlashgan (kuchaygan) savdoga, 
shuningdek, vositachining narxlar siyosati, xaridni, kredit operatsiyalarini 
rag‘batlantirish va turli xil xizmatlar ko‘rsatishiga (ta’mirlar, maslahatlar) 
umid qiladi. 
Tanlab qilinadigan (selektiv) savdo – o‘zida intensiv va alohida farqli 
savdo orasidagi o‘rtacha savdoni aks ettiradi. U vositachilari sonini 
optimallashtirish bilan shunday bog‘langanki, talab qilinadigan bozorni 
qamrab olishni ta’minlash va shu vaqtning o‘zida ulgurji yoki chakana savdo 
qilayotgan sotuvchi ishining nazoratini amalga oshiradi, noyob, istiqbolli 
kabi tovarlar namoyishi bilan bog‘liq emas, o‘rta yoki birmuncha yuqori 
darajadagi savdoni tashkil etadi. 
Savdo qilishning yangi turlari va usullari. 
Amaliyotda sotuvning turli usullari qo‘llaniladi. Asosiylari quyida- 
gilar: 
a)
markazlashgan 
va markazlashmagan 
sotuvni 
tashkil 
etuvchisavdo tizimi; 
b)
sotuv va tashkil qilishning 
shaxsiy, 
tashqi shakllari 
(savdoshakllari); 
c)
bevosita va bilvosita sotuvchi vositachilar (sotuv yo‘llari). 

---

259 
Vositachilar soniga qarab tovarlarni sotish va tarqatish kanallarida 
ma’lum bosqichlar, 
ya’ni tovarni ishlab chiqarishdan 
iste’molchiga yetkazib berishda yuridik firmalar yoki jismoniy 
shaxslar shaklida namoyon bo‘ladi. Oraliq bosqichlar soni tarqatish kanali 
uzunligini belgilaydi. Nol bosqichli kanalda vositachi bo‘lmaydi. Ishlab 
chiqaruvchi o‘z kuchi, bo‘limlari orqali sotuv bilan shug‘ullanadi. 
Ma’lumki, chakana savdo tovarlar bozorida faoliyat ko‘rsatadi. Ishlab 
chiqaruvchi korxonalar uchun texnik vositalar sotuvchi bozorda sotuv 
bo‘yicha broker, agent, distribyuter faoliyat ko‘rsatadi. Kichik chakana 
sotuvchi yirik chakana sotuvchidan tovarlarni olib, chakana savdo 
do‘konlariga tarqatadi yoki o‘zi xususiy do‘konida sotadi. Tarqatish 
jarayonida vositachilar xizmatidan foydalanish firmani transport xarajati, 
omborxonalar kerakligini istisno qiladi. Boshqa kamchiligi bu holda ishlab 
chiqruvchi iste’molchi bilan munosabatda bo‘lmaydi. Ishlab chiqaruvchi 
korxona 2 bosqichli tarqatish kanalidan foydalanganda, bevosita va bilvosita 
kanallarda vositachiga nafaqat tovar va xizmatlarni sotish, balki sotuvdan 
keyingi xizmatlarni ham unga topshiradi. Bunday vazifalarning bajarilishi 
muntazam iste’molchilar segmentiga ega bo‘lishni, sotish kanallari faoliyati 
samarasini oshiradi.