h a k im la r arab va fors tillarid a yozilgan asa rlar qold irg anlar.
B izning
kishilarim iz bu asarlard an foydalana olm aydilar. S hun ing u ch u n m en bu
k ito b n i turk iy tild a yozdim , toki b izning x alqim iz u n d an fo yd alan a
olsinlar".
"Tibbi Subxoniy" kirish qism va 8 b o b d a n iborat. H ar b ir bob o ‘z
n av b atid a t o ‘rtta d a n k ichik qism larga b o ‘lingan. K itob asosan h a r xil
kasalliklarga tashxis q o 'y ish va ularni davolash to ‘g ‘risida. Bu kitob o ‘sha
vaqtda olm on (nem is) tiliga taijim a qilinib, O vrupo m am lakatlariga ham
ta rq a tilg a n ek an. D e m a k , bu k ito b d a n O v ru p o h ak im lari x ab a rd o r
bo ‘lganlar.
S ubxonqulixon kitobning kirish qism ida — "M en bu kitobni
yaratishda
b o sh q a m ualliflarn ing asarlarini o ‘rg a n ish d a n tash q ari o ‘z tajribam g a
asoslandim ", deb yozgan. D em ak, S ubxonq ulixon am aliy tibbiyot bilan
h am sh u g ‘u llan g an . D a rh a q iq a t o ‘sha z a m o n tarix c h ilarin in g guvohlik
b erishlaricha S ubxonqulixon o ‘zi barp o etgan "D avo m askani"ga tez-tez
kelib tu ra rk a n va bu yerdagi k asallam i k o ‘rib ularg a tashxis q o ‘yib davo
ta d b irla rin i tayinlarkan".
Subxonqulixon olim lar, sh oirlar va h ak im larn i te z -te z yig‘ib, fanning
h a r xil sohalari b o ‘y ich a su h b atlar o ‘tkazib tu rg an .
H a r xil sohaga oid
ilm iy kitoblar, u la rn in g ilm iy -am aliy a h a m iy a ti belgilanib, keraklari
tarjim a qilish u c h u n olim larga topshirilgan. S hund ay tarjim aga berilgan
k ito b lar o rasida tibbiy asarlar k o ‘p b o ‘lgan.
S u b x o n q u lix o n n in g k ito b se v a rlig in i q u y id a g i m iso ld a n k o ‘rish
m u m k in : S u b x o n q u lix o n N e ’m a tu llo ib n F a x rid d in h a k im n in g
"A joyibotlar d en g izi” n o m li asarini o ‘qib, u n g a ju d a qiziqib q olg an va
saroydagi olim larni chaqirib, bu kitobni boshqa m ualliflarning shu sohaga
oid kitoblari bilan solishtirib, xato va kam chiliklarini tuzatishni buyurgan.
Bu ish tugatilib , asar o q q a k o ‘ch irilg a n d a n so ‘ng,
xon saroyida k atta
q abul m aro sim i o ‘tkazgan va bu ishda ish tiro k etgan k o ‘p o lim larn i
q im m a tb a h o sovg‘alar bilan jn u k o fo tlag an .
0 ‘sh a davrdagi 0 ‘zbekiston tib b iy o tid a bu b ilim n i yaxshi egallagan
y an a bir davlat b oshlig‘i m a ’lum . Bu X orazm xoni A bulg‘ozixondir.
A b u lg 'o zix o n (A bulg‘ozi ibn A ra b m u h am m ad x o n X orazm iy 1605—
1664) ju d a b ilim don va o 'q im ish li davlat arbobi b o ‘lgan. U siyosiy ishlar
bilan bir q atorda h a r xil ilmlarga h am qiziqqan. X ususan, tarix, riyoziyot,
badiiy ad abiyot va tibbiyot b ilan sh u g 'u llan g an . A yniqsa, A bulg‘ozi tib
ilm iga k o ‘proq e ’tib o r bergan. U tibga oid kito blarn i k o ‘p
m u to laa qilib,
bu ilm n i c h u q u r o ‘zlashtirib olgan.
A b u lg 'o zix o n d avrida (X V II asr) X o razm o ‘zining yangi yuksalish
davrini k e c h irm o q d a edi. M am lak atd a iqtisodiy va m ad an iy h ay ot tez
146
s u r’a tla r bilan rivoj to p d i, yangi q u rilish la r am alga oshirildi.
M asalan,
X ivada b ir m adrasa, karvonsaroy, yopiq usuldagi suv quvuri b arp o etildi.
D e hqon chilik qilinadian yerlarda ikkita kanal qazildi.
A bulg‘ozixon o ‘zi bilim don kishi b o ‘lgani uch un ilm ahllarini q o ‘llab-
q uw atlardi. U larning b a’zilariga saroydan jo y berib, yaxshi m aosh to ‘lardi.
S aroydagi o lim la r q a to rid a c h u q u r b ilim li h a k im la r h am b o r edi.
A bulg‘ozixo n o lim lar bilan k o ‘p su h b atd a b o ‘lar va u larn in g yozgan
asarlari b ilan qiziq ardi. 0 ‘zi h am ilm nin g tu rli
sohalariga oid asarlar
yozardi. M asalan, uning X orazm tarixiga oid asari m a ’lum .
A bulg‘ozixo n ayniqsa, tibb iy o t ilm i sohasid a c h u q u r b ilim li kishi
sifatida tanildi. A m m o, uning am aliy tibbiyot bilan shug‘ullangani m a ’lum
em as. S hunday b o ‘lsa ham , tibbiyot ilm ini yaxshi bilgan va bu sohaga oid
kitob h am yozgan. Kitobning n o m i "M anofi’al-inson" f K ishilaraa foydali
m aslahatlar") deb ataladi. Bu kitob h a m o ^ b e k tilid a yozilgan dastlabki
tibbiy asa rlard an biri edi. K itobj o ‘rt qism d an ibo rat. B irinchi qism da
oddiy (yakka) d o rilar, u larn i tayyorlash va
foydalanish usullari bayon
etilgan. Ikkinchi qismi m urakkab dorilarga bag‘ishlangan. U nd a m urakkab
dorilarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari ko‘rsatilgan. U chinchi
qism da d orivor m o d d alar haqida um um iy m a ’lu m o t berilgan.
" M a n o fi’ al-in so n "n in g t o ‘rtin c h i q ism ida m u allif tib biy ot ilm in ing
n azariy va am aliy m asalalari h aq id a o ‘z fikr va m u lo h azalarin i bay on
etgan. B oshqa olim larning fikrlarini ham keltirgan. U m um an kitobda 124
xil kasallik, ularning alom atlari va m uolaja usullari ko'rsatilgan.
X V III asrda 0 ‘zbekistonda y ana bir taniqli hakim S aw id M uham m ad
H asrat yashagan. U asli M ashhadlik boMgan va o ‘sha yerda tabiblik bilim ini
olgan. S o ‘ng k o ‘p boshqa sh ah a rlard a
yashab tabiblik qilgan, o lim lar
b ilan m u lo q o td a b o ‘lib o ‘z b ilim in i oshirgan. U m rin in g o xirid a M arv
shah rid a yashab, shu sh aharda vafot etgan.
Sayyid M u h am m ad H asrat b adiiy ad ab iy o t bilan h am q iziq q an ,
yaxshigina sh o ir b o ‘lgan. 0 ‘zining b a ’zi asarlarin i nazm bilan bayon
etgan. M asalan , uning "N azm i sihhat" nom li s h e ’riy asari m a ’lum .
K ito b d a h a r xil doriv o r o ‘sim lik lar bayon etilgan. B undan tash q ari h a r
xil jonzotlardan olinadigan dorilar haqida ham m a’lum ot bergan. M asalan,
tuxum , g o ‘sht, sut va h.k. U larni dorilik xususiyati ko'rsatilgan. Lekin bu
y erd a m u a llif asosan shu m o d d alarn in g issiqlik, sovuqlik va hokazo
xususiyatlari haq id a so ‘z y uritadi. M asalan, Sayyid M u h am m ad n in g
yozishicha, tovuq tuxum ining sarig'i issiqlik, oqi esa sovuqlik xususiyatiga
ega. M uskat yong‘og‘i issiqlik va quruqlik xususiyatiga ega.
S h u n d ay qilib, ash tarx o n iy la r d avrida m am lak atd a
tib b iy o t b ir oz
rivoj to p d i va k o ‘pgina bilim li h ak im lar yetishib chiqdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
