' X o n d a m ir , X u lo s a t u l- a x b o r . " F an". S h .I .q o ‘ly o z m a , in v . N r .5 3 6 6 ., 5 3 1 - b .
137
I
A bdu rah m o n Jom iy bergan. S hoir S ulton M u rod ni zam o n am izn in g Ibn
Sinosi, deb atagan.
S hayx H u say n (H u sa y n J a r ro h ) ju d a m o h ir ja r r o h b o ‘lgan. U
m urakkab o p eratsiyalarni ham qila olgan. S huni alo h id a k o ‘rsatib o ‘tish
k e r a k k i , S h a y x H u s a y n o ‘s h a d a v r d a y o q o p e r a t s iy a q i l is h d a
og‘riqsizlantirish usulini qo'llagan. Ikkinchidan operatsiya qilingan joyni
q o ‘y ichadig an tayyo rlan g an ip (ketgut) bilan tikk an. K eyinroq bu
usulni O vrupo hakim lari k o ‘p ishlata boshladilar.
S hom iy T abib h a m yaxshi bilim va tajribag a ega b o ‘lgan. K asallarni
muvaffaqiyatli davolagan. Navoiyning k o ‘rsatishicha Shom iy Tabib dastlab
ruhoniy b o ‘lishga tayyorlangan. Lekin, tibbiyotga qiziqib qolib, bu kasbni
yaxshi egallab olgan.
M u h a m m a d ib n Y u s u f a l- H a r a v iy o ‘s h a d a v r n in g m a s h h u r
hakim laridan b o ‘lgan. Yaxshi bilim va tajribaga ega edi. 0 ‘zi ju da kam tarin
va k am b ag ‘alparvar b o 'lg a n . Sarm oyasi yetarli b o ‘lm agan k am b ag ‘al
bem orlarni bepul davolagan.
M u h am m ad H araviy tibga oid b ir n ec h a kitob yozgan. Bizga uning
"Ayn al-hayot" ("H ayot bulog‘i"), "Bahr al-javohir" ("Javohirlar dengizi")
kabi asarlari m a ’lum . Bu kito b lar nazariy va am aliy tib biyotning m u him
masalalariga bag‘ishlangan.
"H ayot bulog‘i"da m uallif kasallarga tashxis q o ‘yish va ularni davolash
m asalalarini bayon etgan.
"Javoh irlar dengizi"ni tibbiyot lug‘ati, deb a tash m um kin . Bu asarda
m u allif o 'z id a n ilgari o ‘tgan hak im lar h aq id a m a ’lu m o t bergan.
0 ‘sh a davrda M o v aro u n n ah r va X u ro so n d a yu q o rid a sanab o ‘tilgan
h ak im lard a n b o sh q a tan iq li tab ib lar ham k o ‘p edi. A m m o , u larning
ham m asi haqida m a ’lum ot berish im koniyatiga ega em asm iz.
H ozirgi 0 ‘zb ekiston hududidagi sh a h rla rd a o ‘sha davrda m ustaqil
dorixonalar ham b o ‘lgan. U yerda tabiblarning retsepti b o ‘yicha bem orlarga
dori tayyorlab berilgan. Shunday dorixonalardan biri haqida Navoiy bunday
m a ’lu m o t beradi: "X irotda H oji Ali ibn K erm o n iy ism li d o rish u n o s
yashaydi. Uning dorixonasi bor. U o ‘z kasbiga ju d a m as’uliyat bilan qaraydi,
dorilarni m ohirlik bilan tayyorlaydi".
A lisher N avoiy bosh vazir va o ‘z zam o n a sin in g eng ilg‘o r kishisi
sifatida m am lak atd a h a m m a bilim lar, shu ju m la d a n tibbiyot ilm ining
ham ravnaq topishi u ch u n ko ‘p m eh n at sa rf qildi. U ning k o ‘rsatm alari
va bevosita ishtiroki bilan k o ‘plab shifoxo nalar, k asalxo nalar va tibbiy
m ak tab lar barp o etild i, k o ‘p b ilim d o n tajrib ali h ak im lar yetishtirildi.
T ibbiyot ilmi o ‘z davri darajasida rivoj topdi. A m m o, bu sohada h am m a
ish ko ‘ngildagidek edi, deb b o im a y d i. S hifoxonalar u n ch alik k o ‘p em as
edi. U la r k o ‘p ro q k atta sh ah a rlard a jo y lash g an edilar. S hu nin g u c h u n
aholi, xususan m am lak at aho lsin ing k o ‘pch ilig in i tashkil etgan qishloq
138
aholisi tibbiy yordam bilan t o ‘liq ta ’m in etilm agan edi. M am lakatd a har
xil o m m aviy kasalliklar tarq alib turard i.
T em uriylar avlodining nam oyandalaridan biri Z ahiriddin M uh am m ad
B obur edi. U ju d a o ‘qim ishli, b ilim d o n sh o h b o ‘lgan. H a r xil fanlarga
qiziqqan. A yniqsa, badiiy adabiyotni ju d a sevgan, j o ‘shqin sh e ’rlar yozib,
shoir sifatida ham tanilgan.
B o b u r fan ah llarin i q o ‘lla b -q u w a tla g a n . U larga saroydan jo y berib,
yaxshi m ao sh to ‘lagan. B oburning saroyida xizm at qilgan olim va fozillar
orasida c h u q u r bilim li va o ‘tkir tajribali hakim lar ham b o ‘lgan. S hulardan
biri m a sh h u r Y usu f ibn M u h am m ad edi. Bu hakim A lisher N av oiy ning
tibbiy kom pleksida xizm at qilgan M u h am m ad ibn Ju su f al-H arav iy n in g
o ‘g ‘li b o ‘lgan.'
Y usuf ibn M u h am m adni k o ‘p in ch a oddiygina qilib, "Y usuf tabib" deb
atashgan. Y usuf tabib yaxshigina sh o ir ham b o ‘lgan. K o ‘pgina tib ga oid
asarlarini nazm bilan bayon etgan.
Y usuf tabib bilim va tabiblik kasbini dastlab otasidan o'rgangan. S o‘ng
o ‘zi m u staq il tib b iy k ito b la rn i k o ‘p m u to la a qilib tab ib lik kasbini
m u k am m al o ‘zlash tirib olgan. O lim ju d a m urakkab y o ‘lni bosib o ‘tgan.
K o ‘p sh ah a rlard a yashagan. K o ‘p o lim lar va tan iq li h ak im lar bilan
m u lo q o td a b o ii b , o ‘z bilim ini oshirgan. B obur bu hak im n in g t a ’rifini
eshitib, un i o ‘z saroyiga ta k lif etgan. T abib B oburning taklifin i qabul
qilib, H in d isto n g a, B obur saroyiga k o ‘ch ib borgan. B obur uni o ‘zining
shaxsiy tabibi qilib tayinlagan.
Y u su f tabib tibbiyot ilm in in g tu rli sohalariga oid b ir n e c h ta asar
yozgan. S h u lard an b irinchisi "O vqatlanish va ichim liklar haq id a risola",
deb atalgan. K ito b d a m u allif h o zir shartli refleks, deb atalad ig an h o lat
m avjudligini k o ‘rsatib o ‘tgan. U ning yozishicha, kishi b ir k u n d a n ec h a
m a rta va qaysi so atlard a o v qatlanishga o ‘rgangan b o ‘lsa (y a’ni u n d a
o v qatlanishga q an d ay shartli refleks paydo b o ‘lgan b o 'lsa ) shu rejim ni
o ‘zgartirm asligi kerak (ya’ni shartli refleks buzilm asligi kerak), aks holda
ich ak la rd a ovqat h azm qilish jara y o n i o ‘zgarib, kasallik ho lati kelib
chiqishi m um kin. Bu yerda m uallif ichim lik suvi masalasiga ham to ‘xtalib
o ‘tad i. U ning y ozishicha, eng yaxshi suv buloq suvidir.
Y u su f tabib ikkinchi k ito b in i "M uruvvatli kishilarga foyda keltirish",
deb atagan. Bu kitobda tibbiyot va sogiiqni saqlash masalalari keng ko‘lamda
qam rab o lingan. T ibbiyotning asosiy vazifasi k ishilarn in g so g‘lig‘ini
saqlashdan iborat, deydi. Bu fkr hozirgi zam o n tibbiyoti n u q tai nazariga
m os keladi. Kasalliklarning kelib chiqishi va rivojlanishi m asalasida o ‘sha
za m o n tu sh u n ch asig a m uvofiq organizm dagi to 'r t suyuqlik nazariyasiga
asoslangan.
1 B u ta b ib g a b o b o s i Y u s u f a l- H a r a v iy n in g is m in i q o 'y g a n b o 'l s a la r k era k .
139
Y u suf tabibning eng m a sh h u r asari "Iloj al-am ro z" ("K asalliklarni
davolsh"), nom li kitobdir. Bu asar h am sh e ’riy usu ld a yozilgan. K itobda
organizm dagi barch a a ’zolarda uchraydigan kasalliklar, ularni aniqlash va
davolash usullari b ay o n etilgan. A w a l bo sh m iya kasalliklari h aq id a
m a’lum ot berilgan. So‘ng quyi a ’zolarga o ‘tilgan. Bosh miya kasalliklarining
asosiy b elg ila rid a n b iri b e m o rn in g ru h iy h o la ti o 'z g a ris h i e k a n in i
t a ’kidlaydi. M iya kasalligidan eng og ‘iri m iyaga q o n quyilishi (insult)
ekanini ko ‘rsatgan. B unday holatda qon olish zarurligini ta ’kidlaydi. Bosh
m iya kasalliklarining m u h im belgilaridan biri falajlar ekanligini eslatadi.
Y u su f tabib S harq h ak im larid an b irin c h i b o ‘lib, zahm kasalligini
aniqlagan. K asallik asosan tanosil a ’zo larin i zararlash in i k o ‘rsatgan.
K a sa llik n i d a v o la s h d a sim o b q o ‘sh ib ta y y o rla n a d ig a n d o rila rd a n
foydalangan.
Y u su f tabib kasalliklarni davolashda, o ‘sha vaq tdag i bo sh q a tab ib lar
singari sim p to m atik usulni q o ‘llagan, y a ’ni k o ‘p ro q kasallikni em as,
unin g belgilarini davolashga uringan. K ito b n in g b irin ch i nusxasi a n c h a
m u rakk ab yozilgan b o ‘lib, u n d a n fo y d alanish q iy in ro q edi. K o‘p ch ilik
tabiblarnin g iltim osiga k o ‘ra, m uallif o ‘z kitobini q aytadan ishlab, unin g
qiyin joylariga sharh yozib bergan va kito b n in g n o m in i ham o ‘zgartirib,
uni "N afi’ t o ‘plam i", deb atagan.
H ind tabiblari bu kitobni o ‘z tillariga tarjim a qilib, uni "Tibbi Yusufiy"
("Y usuf tibbiyoti"), deb atadilar.
1882-yilda Y usufning k itobini xorazm lik h ak im M u h am m ad A m in
a l-H u say n iy o ‘zbek tiliga tarjim a qildi. K ito b n in g asl nushasi fors tilid a
yozilgan edi. S h u n d ay qilib, Y usuf ta b ib n in g d astlab "K asalliklarni
davolash", deb atalg an kitobi bir n ec h a xil n o m bilan atalad ig an b o ‘ldi.
Y u su f tab ib n in g "S alom atlikni saqlash h aq id a risola" n o m li asari
kichikroq kitobcha, lekin m azm uni bilan m u h im aham iyatga ega. M uallif
k ito b d a kasallikdan saqlanish u c h u n t o ‘g ‘ri tu rm u sh tarziga rioya qilish
zarurligini ta ’kidlaydi. Xususan, to ‘g‘ri ovqatlanish, ozodalikka rioya qilish,
k o ‘proq o ch iq h avoda b o ‘!ish va jism o n iy h a ra k a t bilan sh u g ‘u llanish
kabi ta d b ir la r n i ta v siy a e tg a n . Y u su fiy jis m o n iy m a s h q la r b ila n
shug‘u llan u v ch ilarn in g yuragi b a q u w a t, o ‘zi k uchli va ish tahasi yaxshi
b o ‘ladi, deb yozgan. "Tibbi Yusufiy" 0 ‘rta O siyo tib biy o tid a h am keng
tarq a lg an edi. Bu kitob deyarli o ‘zb ek isto n lik h a r bir tab ib n in g kitob
jav o n id a b o ‘lardi. U h ak im lar u c h u n asosiy q o ‘llan m a h isob lanardi.
Y u su fn in g b o sh q a a s a rla ri h am tib b iy o tn in g m u h im m a sa la la rig a
bag‘ishlangan.
S h u nday qilib, buyuk tem u riy lar d avrid a tib b iy o t o ‘z rivojlanishida
yuksak darajaga k o ‘tarilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |