A. A. Q od irov t ib b iy o t

147

---

XIV bob
S O ‘N G G I 0 ‘Z B E K X O N L IK L A R I D A V R ID A G I
T I B B I Y O T
XVII asrning oxirida ashtarxoniylar davlati inqirozga yo ‘l tutd i. Ilgari 
bu davlatga kirgan m am lakatlar asta-sekin u n d an ajralib chiqa boshladilar. 
M asalan, X orazm va S am arqand h okim lari o ‘zlarini m ustaqil, deb e ’lo n
qildilar.
X VIII asr boshida (1710-yil) Farg‘ona hududida mustaqil xonlik vujudga 
keldi. Bu yangi davlatn in g h u k m d o ri q ilib, o 'z b ek larn in g m ing deb 
ataluv chi qabilasidan b o ‘lgan S h o h ru h b iy saylandi. M am lakat poytaxti, 
deb Q o ‘qon sh ah ri e ’lo n qilindi. Bu sh a h a r X o 'q a n d , deb ataluvchi 
qishloq o ‘m ida barpo b o ‘lgan edi. 1753-yilda Buxoro o ‘zbeklam ing m ang‘it 
q abilasidan b o ‘lgan M u h am m ad R ahim q o ‘liga o ‘tdi. U o ‘zin i B uxoro 
am iri deb e ’lo n qildi. S hun d ay qilib, ash tarx o n iy la r sulolasi tug agan
edi. M am lak at a lo h id a x o nliklar va am irlik larg a b o ‘linib ketdi. H a r b ir 
xon va am ir b o sh q a la r u stid an h u k m ro n lik qilishga in tilard i. B uning 
natijasida u lar o ‘rtasida tez-tez urushlar chiqib turardi. Bu urushlar oddiy 
xalq boshiga k o ‘p tashvishlar solardi. Iqtisodiy hayot izidan chiqardi. Bu 
xalq sog‘lig‘iga salbiy t a ’sir k o 'rsa ta rd i. K asalliklar k o ‘payardi va u la r 
k o ‘p in c h a om m aviy tus olardi. D avolash ishlari y o m o n yo ‘lga q o ‘yilgan 
edi. T ab ib larn in g soni oz, u larn in g k o ‘pi esa yetarli bilim ga ega em as 
edilar. C h u n k i, m a m la k a td a u lar bilim o lad ig an o ‘quv m ask anlari y o ‘q 
edi. K o ‘p m adrasalard a dunyoviy fan lar va tibb iyo t o ‘qitilm ay q o ‘yilgan 
edi. S hifoxona, kasalxona, d o rix o n ala r y o ‘q b o ‘lib ketdilar. H a k im lar 
tibbiyotga oid b iro r asar yaratm adilar. F aq at b itta-ik k ita b ilim d on hakim
eski tib b iy k ito b la rg a sh a rh y o zish va u la rn i ta rjim a q ilis h b ila n
shug‘u llan ard ilar, xolos. Bu davrga kelib, te z rivojlanib ketgan O vrupo 
tib b iy o tid an sharq hak im lari b exabar edilar. K asallarga tashxis q o ‘yish 
va davolashda tabiblar hali ham o ‘sha xato rutubatlar nazariyasi va m avhum
m izojlar tu sh u n ch asig a asoslanardilar. F aq at b itta -y a rim ta o ‘qim ishli 
ta b ib la r O vrupo tibbiyoti bilan tan ish ib , u n d a n o ‘rn ak ola b o sh lad ilar. 
S h u n d a y ilg ‘o r fik rli ta b ib l a r d a n b iz g a S o lih ib n M u h a m m a d
Q andahoriy, Junaydullo H oziq, J a ’fa rX o ‘ja Hazoraspiy, M ahm ud H akim
Y aypaniy va A toullo tabib m a’lum.
Solih ibn M u h am m ad Q an d ah o riy X iro td a tav allu d to pg an. C h u q u r 
bilim va yaxshi tajribaga ega b o ‘lgan. U k o ‘p roq b olalar kasalliklari bilan 
shug‘ullangan. Shuning u ch u n uning ko'pchilik asarlari bolalar kasalliklari 
m asalalariga bag ‘ishlangan. O lim ning bu sohadagi eng yirik asari "Tuhfat
148

---

u l-sh o ista" ("Arzigulik sovg‘a") deb ataladi. K itob b o lalar s o g iig ‘ini 
saqlash va ularning kasalliklarini davolashga bag‘ishlangan.
"Tuhfat ul-shoista" kirish qism va ikki b o'lim dan iborat. K itobda m uallif 
dastlab, b o la la r organ izm in in g o ‘ziga xos xususiyatlari, un in g nozikligi 
va h a r xil kasalliklarga oson u ch rash in i k o ‘rsatadi.
Q a n d a h o riy bola o rg an izm in i ikki davrga — olti yoshgacha b o ‘lgan 
davr va olti yoshdan balog'atga yetgunga qadar bo‘lgan davrga b o ‘lgan. Shu 
d a v r la r n in g h a r b i r id a k a s a llik t u r l i c h a k e c h is h in i k o 'r s a t g a n . 
Q a n d a h o riy n in g y o zish ich a , b o la o rg a n iz m i k a tta la r o rg a n iz m id a n
o ‘zining kichik o ‘lcham ga egaligi bilangina emas, balki o ‘ziga xos fiziologik 
xususiyatlari bilan h am farqlanadi. Bu fikr hozirgi za m o n ilm i n u q tai 
nazaridan ham to ‘g‘ridir.
Q andahoriyning ikkinchi kitobi "Tuhfat u l-m a ’sum in ” (’’B egunohlarga 
sovg‘a") deb ataladi. K itob kirish qism , ikki b o ‘lim va x u lo sad an iborat. 
U a s o s a n b o la la r k a s a llik la rig a b a g ‘is h la n g a n . K ito b d a a y o lla r 
organizm ining o ‘ziga xos xususiyatlari va kasalliklari ham bay on etilgan.
K itobning kirish qism ida m u allif havo, suv, tu rar joy larning gigiyenik 
h o la tla ri h a q id a so ‘z y u rita d i. O z o d alik n in g sog ‘liq u c h u n m u h im
aham iyatga ega ekanligini ta ’kidlaydi.
K ito b n in g b irin c h i b o ‘lim id a h o m ilad o rlik , un in g k ech ish i, tu g ‘ish 
m asalalari bayon etilgan. T ug‘gan ayolga qanday sharoitlar yaratib berish 
zarurligi k o ‘rsatilgan. Ik k in ch i q ism id a b o lalar kasalliklari va u larn i 
davolash usullari bayon etilgan.
Solih ibn M uham m ad Q andahoriyning bu kitobi 0 ‘rta Osiyo tibbiyoti 
tarix id a m axsus b o lalar fiziologiyasi va patologiyasi h aq id a yozilgan 
dastlabki asardir. Bu h aq d a m uallifn in g o ‘zi b u n d ay deb yozgan: "M eni 
m azk u r k ito b n i yozishga shu narsa m ajbur qildiki, tib b iy o t haqidagi 
asarlard a b o la la r kasalligiga o ‘rin b erilm ag an yoki bu h aq d a sh u n ch ak i 
"yo‘l-y o ‘lakay" so‘zlab o ‘tilgan. K o ‘pincha esa, bu m asalada noaniqliklarga 
y o ‘l q o ‘yilgan. Agar bolalarga tibbiy yordam yaxshi tashkil qilinsa, bevaqt 
o ‘lib k etg an b o la la rn in g k o ‘p in i saqlab qolish m u m k in b o ‘lu r edi. 
S h uning u c h u n m en bolalarga bag‘ishlangan m azk ur k ito b n i yozdim ".
S olih Q an d ah o riy n in g bu ikki k ito b d an tash q ari d o rish u n o slik k a 
b a g 'ish lan g a n asari h am m avjud. U n d a h a r xil kasalliklarda, xususan 
bolalar kasalliklarida ishlatiladigan dorilar bayon etilgan. Q andhoriyning 
kitobi 0 ‘rta O siyoda kelgusida p ediatriya ilm ining rivojlanishida m uh im
ahamiyatga ega b o ‘ldi.
Ju n ay d u llo H oziq (Ju n ay d u llo ibn Islom shayx H oziq ) X V III asr 
oxiri X IX asrning boshida yashagan m ash h u r tabib lard an biri. Bu hakim
X irotda tu g'ilib, o ‘sha yerda bilim olgan.
Ju n ay d u llo H oziq k o ‘p bilim larga q iziq q an , adabiy o tn i h a m sevgan, 
sh e ’rlar yozgan.
149

---

Junay d u llo H oziq X IX asr boshida X iro td an B uxoroga k o ‘chib kelib, 
shu yerda tabiblik qilgan. 0 ‘zining c h u q u r bilim i va yaxshi tajribasi 
tufayli kasallami muvaffaqiyatli davolab, aholining katta hurm atiga sazovor 
b o ‘lgan. H oziq o ‘sha vaqtdagi ijtim oiy h ay o td a b o ‘layotgan voqeliklarga 
ham ju d a qiziqqan. H a tto B uxoro am iri N asru llo x o n n in g o ‘zini ham
tan q id qilgan. B uning natijasida u am irn in g g ‘azabiga d u c h o r b o ‘lib, 
B uxorodan ketishga m ajbur b o ‘lgan. Q o ‘qonga k o ‘chib borib, shu yerda 
tabiblik qilgan. A m m o, bu shaharda ham uzoq yashay olm ay, X orazm ga 
ketgan. L ekin, X o razm x onining h am g ‘azabiga d u c h o r b o ‘lgan. X ivada 
x on n in g farm on i bilan bir k o ‘rkam h a m m o m q urilg an ekan. H a m m o m
b itg an d an so ‘ng saroy shoirlari un i m aq tab q asidalar yozibdilar. S hu nd a 
xon Ju n a y d u llo d a n — qalay, sizga h a m m o m y oq d im i, deb so ‘ragan 
ekan, u hazil qilib, «H am m o m g a p o 's tin kiyib kirish kerak, ch u n k i u 
yer ju d a sovuq. Q o ‘lda yoqilgan sham b o ‘lishi kerak, ch u n k i u yer 
q o ro n g ‘i. H am m om ga kirishda oyoqlarga kalish kiyib olish kerak, chunki u 
yer ju d a sirpanchiq, yiqilib mayib bo'lish m um kin", debdi. Junaydulloning 
bunday "g‘aliz so‘zli"gidan xon g'azabga kelibdi. Junaydullo esa vaqtni q o ld an
boy bermay, Xorazmni tark etibdi va Q o‘qonga qaytib kelibdi.
1842-yilda B uxoro am irin in g q o ‘sh in lari Q o ‘q o n n i zabt etadilar. 
Q o ‘qon xoni M a ’dalixon (M u h a m m ad A lixon) qatl etiladi. Q o ‘qondagi 
o lim lar, hak im lar, h u n a rm a n d la r, q u ru v c h ila r va boshqa n o d ir kasb 
egalari B uxoroga olib ketiladi. S h u lar q a to rid a Ju n ay d u llo H oziq h am
b o ‘lgan. A m m o, u b ir iloj qilib, S hahrisabzga q o ch ib ketadi. Bu sh a h a r 
B uxoro am irligiga to b e b o ‘lm ay, o ‘zi m ustaqil siyosat olib b o ra r ekan. 
Junaydullo bu yerda o ‘z kasbi b o ‘yicha kasallami davolash bilan shug‘ullana 
b o sh la y d i. L ek in , B u x o ro a m iri eski a d o v a ti b o ‘y ic h a 1 84 3-y ild a 
Shahrisabzga y ash irin ch a qotil yuborib, Ju n ay d u llo n i o ‘ldirtiradi.
Junaydullo Hoziqninig tibga oid bir necha asari borligi haqida m a ’lum ot 
m avjud. A m m o , u la r b izg ac h a yetib k elm ag an . F aq at u n in g U m a r 
C h a g ‘m iniy yozgan "Q o n u n ch a" nom li kitob haq idagi sharhi saqlanib 
qolgan. U ni H oziq "H aqiqatni izlash va tekshirish" ("Tahqiq va qavoid"), 
deb atag an ekan. K ito b d a m u a llif " Q o n u n c h a ’’ning ijobiy to m o n la ri va 
kam chiliklari h aq id a fikr yuritadi.
Junaydullo H oziq 0 ‘zbekistonning X V III—XIX asr tibbiyotida taniqli 
hakim hisoblanadi.
Ja ’farxo‘ja Hazoraspiy (Ja’farxo'ja ibn Nasriddinxo‘ja al-Husayn Qarvaqiy 
H azoraspiy) tan iq li X orazm h ak im larid an biri b o ‘lgan. U o ‘z zam onasi 
darajasida yetarli bilim va tajribaga ega edi. Hazoraspiy zamonaviy tibbiyotdan 
ham x ab a rd o r b o 'lg a n . L ekin, o d am o rg a n iz m in in g fiziologiyasi va 
k a s a llik la r h a q id a g i fik rla ri ru tu b a tla r va m iz o jla r tu s h u n c h a s ig a
asoslanardi. S huning u ch u n , u h a r q an d a y kasallikni davolashda dastlab 
ta n a n i o rtiq c h a ru tu b a tla rd a n to zalash n i va m izojlarni m o ‘tadil h olatg a 
keltirishni tavsiya etgan. X ususan, q o n olish, surgi qilish va h.k.
150

---

H azoraspiy kasallikning o q ibatini o ld in d an bilishga alohida aham iy at 
bergan. U n in g y o zishicha, kasallikni an iq lash shun in g u c h u n kerakki, 
tabib sh u n g a qarab, o ‘z davo tad b irlarin i belgilaydi.
Bizga H azoraspiyning "Tibbiy bilim lar majmuasi" nom li asari m a ’lum . 
K itobda m uallif ayrim a ’zolam ing kasalliklari haqida so‘z yuritadi. Xususan, 
u n d a terid ag i h a r xil ch iq iq lar, rish ta, kal, gijja, pes, c h ip q o n va 
bosh q a yiringli kasalliklar bayo n etilgan. H a r xil zaharli m o d d a la r va 
ularga qarsh i ishlatiladigan m o d d a la r h am k o 'rsatilg an . D o rila r h aq id a 
ham m a ’lu m o t berilgan. U la rn i tayyorlash, saqlash, va ishlatish usullari 
ko ‘rsatilgan. Y uqum li kasalliklar haqida h am m a’lum o t m avjud. X ususan, 
c h e c h a k qizam iq , k o ‘kyo‘tal, q izilch a kabi yuqum li k asallik lar b ay o n
etilgan. H azoraspiyning k itobidan tabiblar keng foydalanganlar.
M a h m u d Y aypaniy (M a h m u d H ak im Y aypaniy Q o ‘q o n d iy ) XIX 
asrning oxiri va XX asrning b irin c h i y arm id a yashagan ta n iq li o ‘zbek 
h ak im id ir. U o ‘sha vaqtdagi m a ’lu m fa n larn in g k o 'p in i p u xta egallagan 
olim edi. L ekin, un in g asosiy kasbi tab ib lik b o ‘lgan.
M a h m u d h a k im Y a y p a n iy 1851 -y ild a Q o ‘q o n s h a h a r id a n 20 
kilom etrcha naridagi Yaypan qishlog'ida bir badavlat kishi oilasida dunyoga 
kelgan. Bizdagi m a ’lum otlarga k o ‘ra, Y aypaniyning o ta-b o b o la ri tan iq li 
k ishilar b o ‘lganlar. M asalan, u n in g bobosi M ullo B adal sark o r Q o ‘qon 
xoni saro y id a nufuzli lav o zim lard an b irin i egallagan. O tasi S h o dib ek
Badaliy badavlat kishi b o ‘lib, Y aypan atrofida k atta yerlari b o ‘lgan ekan.
M ah m u d Y aypaniy yoshligida ju d a h a ra k a tc h a n , idrokli, s h o ‘x bola 
b o 'lg a n ekan. 0 ‘z ten g q u rla ri o rasid a z e h n in in g o ‘tkirligi b ila n ajralib 
turarkan. Otasi o ‘g ‘lining bunday qobiliyatini ko‘rib, u qishloqdagi ibtidoiy 
m ak tab n i tu g atg an id an so ‘ng, Q o ‘qo n g a olib kelib m a sh u r "Jom iy 
madrasasiga o ‘qishga joylashtirib qo ‘yadi. U vaqtlarda m adrasalarda asosan 
diniy b ilim lar o ‘qitilardi. "Jom iy" m ad rasasid a b a ’zi d unyoviy fa n la rn i 
ham o ‘qitarkanlar. Xususan, bolalarga to ‘rt am al (arifm etika), boshlang‘ich 
h an d a sa, q ism an tarix va ilm i n u ju m (a stro n o m iy a) kabi fa n la rd a n dars 
b erark a n la r. A m m o, bu b ilim lar ju d a yuzaki, asosan n azariy shaklda 
o 'tila rd i. M ah m u h b u n d ay o ‘qitish usulid an q on iq m ay, b ilim larn i o ‘zi 
m ustaqil o ‘gana boshlaydi. H a r sohaga oid kitoblarni m utolaa qiladi va tez 
vaqtda qadim gi faylasuflar va k o ‘p olim larning kitoblarini o 'q ib chiqadi. 
M ahm ud Yaypaniy ko'proq tibbiyotga qiziqib qoladi va tibga oid kitoblarni 
q u n t b ilan o ‘rg a n ish g a k irish a d i.X u su sa n , u G ip p o k ra t, G a le n , Abu 
b ak r R oziy va A bu Ali ibn S ino kito b larin i c h u q u r o ‘rganadi, va tabiblik 
kasbini puxta o ‘zlashtirib oladi. M a’lum ki, XIX asrga kelib, bu olim larning 
kitoblari a n c h a eskirib qolgan edi. O vrupo tibbiyoti eksp erim ental usulni 
q o ‘llab, an tik davr va o ‘rta asrlar tibbiyotiga nisbatan ju d a ilgarilab ketgan 
edi. M a h m u d Y aypaniy b u n i tu sh u n ib , zam onaviy O vrup o tibbiyoti
151
>

---

bilan tan ish a boshlaydi. L otin va rus tillarini o ‘rganadi. L otin cha retsept 
yozishni bilib oladi.
Y aypaniy h ay o tin in g k o ‘p qism i Q o ‘q o n d a o ‘tgan. 0 ‘sha v aq td a bu 
sh a h a r Q o ‘q o n xo n lig in in g p oytaxti edi. S h u n in g u c h u n u siyosiy, 
iqtisodiy va m ad an iy jih a td a n a n c h a rivojlangan sh ah a r edi. S h ah ard a 
k o ‘p gin a bilim li va m a ’rifatli kishilar y ashardilar. U la r q ato rid a yaxshi 
bilim li va tajribali hak im lar bor edi. S hu lard an bizga T u rsu nx o‘ja hakim , 
Baldoqlik hakim , A bdulloxo‘ja hakim em chi, H akim cha tabiblar m a ’lum .
M ah m u d h ak im Y aypaniyning h ay o ti fan va m ad an iy at a n c h a rivoj 
to p g an sh aro itd a o ‘tgan. B unday k o ‘ta rin k i davr Y aypaniyning olim va 
hakim sifatida shakllanishiga o ‘z ta ’sirini ko‘rsatgan. Yaypaniy o ‘z tajribasini 
oshirish 
m aq sad id a k asallam i shaxsan o ‘zi parvarish qilgan, ularga 
dorilarni o ‘zi tayyorlab, o ‘zi ichirgan. B archa m uolaja usullarini ham o ‘zi 
bajargan. Bo‘sh vaqtlarida kitob o ‘qish bilan shug‘ullangan. Bunday tinim siz 
m e h n a t tufayli Y aypaniy ju d a oz m u d d a td a nazariy va am aliy tibb iyo tn i 
o ‘sh a d a v r d a r a ja s id a m u k a m m a l o ‘z la s h tir ib o lg a n . K a s a lla m i 
m uvaffaqiyatli davolab, F arg ‘o n a viloyatida m ash h u r b o ‘lib ketgan.
Y aypaniyning do v ru g 'i Q o ‘qon xoni X udoyorga h am borib yetgan. U 
Y aypaniyning ju d a h am bilim don va zo ‘r tajribali hakim ekanligini eshitib, 
uni o ‘z saroyiga ta k lif etgan. X udoyor Y aypaniyni o ‘zining shaxsiy tabibi 
etib tayinlam oqchi b o ‘lgan. A m m o, Yaypaniy unga shaxsiy tabib boMishni 
istam agan. U X udoyorning taklifm i topshirgani kelgan elchilarga bunday 
degan: "M eni boylik va dabdabalar qiziqtirm aydi, ch u n k i m en boshim ga 
y o ‘qsillik to jin i kiyib olganm an". H a q iq a ta n Y aypaniy ju d a k am tarin va 
hokisor kishi b o ‘lgan. U o ‘zining n ihoy atda insonparvarligi va kishilarga 
n isb atan g ‘am x o ‘rligi bilan xalq o ‘rtasid a ju d a k atta h u rm atg a sazovor 
b o 'lg an . D a ro m ad i oz, k am b ag 'al kishilarni b epu l d avolagan, ularga 
dorilarni ham tekinga bergan.
Y aypaniy farm akologiya ilm i b ilan h am sh u g 'u llan g an . U d ala va 
to g ‘la rd a n , d o riv o r o ‘s im lik la rn i y ig ‘ib k elib , u la rn i h a y v o n la rd a
(q o 'zichoq va m aym unlarda) sinab ko‘rib so‘ng kasallarga bergan. D orivor 
o ‘s im lik la rd a n q a y n a tm a la r , d a m la m a la r , h a b la r , k u k u n d o r ila r
(poroshoklar) va surtm a dorilar tayyorlagan.
Yaypaniy ko‘p qirrali olim edi. U falsafa, tarix va tabiiy fanlar sohasida 
ham c h u q u r bilim ga ega b o ‘lgan. M asalan, uning Q o ‘qon xonligi tarixiga 
oid asari m avjud. U n d a m u allif Q o ‘qo n x onligining barpo etilishi va 
un in g rivojlanishini an iq dalillar bilan batafsil b ayo n etgan. L ekin, 
Y aypaniyning asosiy asarlari tibbiyotga oiddir. Bizga bu o lim n in g tibga 
oid "Tariq ul-iloj" ("D avo o 'lc h o v i"), va "Q o n u n ul-iloj" ("Tabiblik 
qon u n i") n om li asarlari m a ’lum .
"Tariq ul-iloj" 1913-yilda yozilgan. K itob uch qism dan iborat. Birinchi 
qism da F arg ‘o n a o ‘lkasining tarixi va Q o ‘q o n x onlari h aq id a m a ’lu m o t
152

---

berilgan. Ik k in ch i qism da o ‘sha davrdagi xalq h ayoti va tu rli ta b a q a la r 
haq id a tan q id iy fikr yuritilgan. U n d a o 'z in i b ilim don k o 'rsa tib yuruvchi 
no d o n lar qattiq tanqid qilingan. U chinchi qism da tibbiyotga oid m asalalar 
b ayon etilgan. X ususan, kasallarga t o ‘g ‘ri tashxis q o ‘yish va davolash 
usullari k o 'rsa tilg an . H a r xil doriv o r m o d d alar, u lard a n foy dalanish
usullari b ay o n etilgan. K itob so ‘ngida o ‘sha vaq td a m a ’lum b o 'lg a n
d o rilarn in g tu rk iy tildagi n o m lari keltirilgan.
"Q onun ul-iloj" tibbiyot, uning m ohiyati va vazifalariga bag'ishlangan. 
K ito b d a m u a llif d a s tla b , tib b iy o tn in g m o h iy a ti h a q id a g i b o s h q a
m ualliflarning fikrlarini keltiradi. U larni bir-biriga taqqoslaydi. M ash h u r 
h a k im la r h aq id a m a ’lu m o t h am b eradi. S o ‘ng tibbiyot ilm in in g tu rli 
m asalalariga oid o ‘z fikrlarini bayon etadi.
0 ‘zbek tabiblari to b izning d avrim izgacha ham n o to ‘g ‘ri ru tu b a tla r 
nazariyasi va m avhum m izojlar tu sh u n ch asig a asoslanardilar. Bu hoi 
Y aypaniyga h am o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatgan edi. U kasalliklarning u m u m iy
kelib chiqish sabablari m asalasida shu tushunchalarga asoslanardi. Lekin, 
o ‘zining ch u q u r bilim i va tajribalariga suyanib, m izojning m ohiyati haqida 
b o sh q a c h a ro q fikr yuritgan. U "m izoj o ‘zgarm aydi, u nasliydir", deg an
fikrga qarshi o ‘laro q ta n a n in g bu xususiyati tu rg ‘u n em as, u sharoitg a 
qarab o ‘zgaradi, deb yozgan. M asalan, uning ko‘rsatishicha yozda kishining 
mizoji issiq, qishda esa sovuq b o ‘lib qoladi.
Y aypan iy ning kasallikning u m u m iy kelib chiqish sabablari haq id agi 
fikrlari h am diqqatga sazovor. U ning yozishicha, tanadagi suyuqliklarning 
o ‘zi kasallik paydo qiluvchi ichki va tashqi om illarn in g t a ’siri o stid a 
b o ‘ladi. M asalan , b unga o v q atlan ish tartib in in g buzilishi, n o q u lay ob - 
havo, o g ‘ir jism o n iy m eh n at va ruh iy k ec h in m a la rn i k iritgan. Y aypaniy 
kasallikni paydo qiluvchi p a ra z itla r m avjudligini h am bilgan. M asalan , 
u rish ta va bezgak kasalligi tan ag a sh u larn i paydo qiluvchi m ay d a tirik
jo n zo tlar kirishidan kelib chiqadi, deb yozgan. Yaypaniy o dam ichaklarida 
yashaydigan gijjalarni h am bilgan. D em ak , Y aypaniyning k asalliklar 
etiologiyasi haqidagi tu s h u n c h a la ri h ozirgi z a m o n tu sh u n ch asig a yaqin 
bo'lgan.
M ahm ud hakim Yaypaniy 0 ‘zbekiston tibbiyoti tarixida yirik olim va 
tajribali hakim sifatida alohida o ‘rin egallaydi. Yaypaniy 1930-yilda vafot etdi.
0 ‘sha vaq td a Q o ‘q o n d a H a k im ch a tabib ismli yana bir tan iq li hakim
yashagan. A m m o, bu hakim h aq id a y etarli m a ’lum o t m avjud em as. Biz 
bu h ak im m a sh h u r shoir, b astak o r va d ra m a tu rg H a m z a H ak im zo d a 
N iy o ziy n in g o tasi ek a n lig in i b ila m iz , xolos. H a m z a n in g o ‘zi h am
tib b iy o tn i yaxshi bilgan, tibbiyotga oid k ito b la rn i k o ‘p o ‘qigan. U ning
kitob ja v o n id a kito b lar o rasida tibga oid asarlar ham b o ‘lgan. X ususan, 
H am za m ash h u r hakim Yusufiy (Y usuf ibn M u ham m ad al-H arav iy)n ing
"Iloj al-m ro z" ("Tibbi Yusufiy") k ito b in i o 'q ig a n in i yozgan.
153

---

Sam arqandda A toullo tabib ismli hakim yashagan. U asli afg‘onistonlik 
b o ‘lgan. XIX asrning oxirida Sam arqandga k o ‘chib kelib, shu yerda yashab 
qolgan. A toullo tabib bilan m u loqotda b o ‘lgan kishilarning aytishlaricha, 
u c h u q u r bilim li va tajrib ali h ak im b o ‘lgan, rus tilin i о rganib hozirgi 
zam o n O vrupo tibbiyoti bilan ham tanishgan . L o tin tilini ham o ‘rganib, 
shu tilda retsept yozishni ham bilib olgan. Lekin, kasallarga dorini ко proq
o ‘zi tayyorlab bergan.
A tou llo tab ib n in g uyida kasallarni q abul qilish u c h u n m axsus x ona 
a jra tib q o ‘yilgan. U n d a sto l, stu lla r va k arav o t b o 'lg a n . X o n a n in g
to k c h a la rid a k ito b lar, h a r xil sh ish alard a d o rila r va d o rix o n a jih o zlari 
boigan. Atoullo tabib bem orlarni o ‘z uyida yotqizib ham davolagan. Bunday 
b e m o rla r u ch u n 6 k aravotli, alo h id a xonasi h a m b o 'lg a n . U m u m a n , 
A to u llo tab ib ho zirgi za m o n ilm iy-am aliy u su llarin i qoUlagan. A m m o, 
un in g b iro r tibbiy m ak tab n i bitirganligi m a ’lu m em as.
A tou llo tab ib b e m o rla rn i tek sh irish d a h ozirg i za m o n d iagn ostika 
u su llarid an h am foydalangan. M asalan, u perkussiya, au skultatsiya, 
palpatsiya u sullarini ishlatgan. T o m ir u rish in i tek sh irish u su lin i ham
yaxshi bilgan. K ichik jarrohiya bilan h am shug‘ullangan. M asalan, tan ada 
paydo b o ‘lgan yiringli ja ro h a tla rn i kesib, u n i chiq arib y ub orish, og riq 
tish n i olib tash lash , c h iq q a n -sin g a n la rn i d avolash va h.k.
Atoullo tabib ju d a yaxshi tajribaga ega b o ‘lgan. Kasallarga to ‘g‘ri tashxis 
q o ‘yib m uvaffaqiyatli davolagan. S huning u c h u n u n d a faqat S am arq an d
xalqi em as, b o sh q a sh ah a rlard a n h am b e m o rla r kelib d avolanganlar.
XX asrning b o sh la rid a T o sh k en td a A h m ad x o ‘ja h akim , H oji h akim , 
Q o d ir h akim ism li ta n iq li tab ib lar yashaganlar. M en u larn i shaxsan 
bilganman. A hm adxo‘ja hakim m ening bobom ni davolardi. M en k o'pincha 
b o b o m n in g to p sh iriq la ri bilan A h m ad x o ‘ja h ak im n in g uyiga b o rib , do ri 
olib kelardim . H akim o ‘ltirgan uyning tokchalari kitobga to ‘la edi. A m m o, 
m en b u kitoblarni q o ‘lim ga olib k o ‘rgan em asm an . (U vaq td a m en yosh 
b o la ed im .)
H oji hakim va Q o d ir h ak im lar h am xalq o ‘rtasid a ju d a h u rm a tla n a r 
edilar. A m m o, u la r haq id a yetarli m a ’lu m o t m avjud em as.
0 ‘zbekiston sh ah a rlarid a b o sh q a m am lak atlard an kelgan h ak im lar 
ham yashardilar. Biz yuqorida Afg‘onistondan kelgan Atoullo hakim haqida 
yozgan edik. 0 ‘sha vaqtda Toshkentda yana bir afg‘onistonlik hakim yashardi. 
U ning ism ini biz bilm as edik. X alq uni "Afg‘o n tab ib deb atard i xolos.
T o sh k e n td a A ra b isto n d a n kelgan A bu B akr ibn M u h am m ad ism li 
tabib h am y ash ar edi. U bizning m ah allam izd a tu ra rd i, oilasiz, b ir о zi 
yashardi. K ich k in a hovlisi va b itta u ychasi b o r ed i, xolos. Shu u y ch ad a 
o ‘zi ham yashardi, kasallarni ham qabul qilardi. U ychasining tokchalarida 
ju d a ko‘p kitob saqlanardi.