г
Abu B akr tabib kasallam i muvaffaqiyatli davolardi.
U larga dorini ham
о zi tayyorlab b erardi. S h u nday qilib, 0 ‘zbekisto n d a yerli h ak im lard an
tash q ari boshqa m am lak atlard an kelgan h a k im la r ham y ash a rd ila r va
tabiblik ishi bilan sh u g ‘ullanardilar.
О sha vaqtd agi b a ’zi o ‘zbek ziyo lilari tib b iy o t ilm id an x a b a rd o r
bo Iganlar. B a’zilari bu ilm ni c h u q u rro q o ‘rganib, am aliy tibb iy o t bilan
ham sh u g ‘ullanganlar. Biz y uqorida H a m z a H ak im zo d a N iy oziyn in g
tibbiyotni yaxshi bilganligini k o 'rsa tib o ‘tgan edik.
B oshqa b ir tan iq li
о zbek shoiri F u rq at (Z okirjon M ullo X olm u ham m ad o ‘g‘li) h am yaxshi
tabib edi. U n in g tashqari hovlisida d o ri-d a rm o n la r tayyorlab sotiladigan
do konchasi bo Igan. Shu yerda u bem o rlarn i qabul qilgan va ularga dori
tayyorlab bergan. F u rq a tn in g rafiqasi ham tab ib lar o ilasidan b o ‘lgan.
О zi h am tib b iy o tn i yaxshi bilgan, u asosan b em o r ayollarni davolagan.
M uqim iy (Am inxo‘ja M irzaxo‘ja o ‘g ii) ham tibbiyot va sog‘liqni saqlash
ishlari bilan qiziqqan. U aholi salom atligi m asalasida so ‘z yuritib, o ‘sha
davrd ag i h a y o t (a h o lin in g q a sh sh o q lig i, tib b iy y o rd a m n in g y e ta rli
em asligi va h .k .) x alq n in g sa lo m a tlig ig a salbiy t a ’sir e tib ,
h a r xil
kasalliklarning kelib chiqishiga sabab b o ‘lm oq da, deb yozgan edi.
Buxorolik m ashh ur m a’rifatparvar A hm ad D onish va xorazm lik taniqli
z iy o k o r K o m il X o ra z m iy h a m tib b iy o t b ila n q iz iq q a n la r. K o m il
X o ra z m iy n in g ta s h a b b u s i b ila n X iv a d a z a m o n a v iy (O v r u p o c h a
tuzilishdagi) kasalxona barpo etilgan edi. A m m o, u ju d a kichik (faqat 15
o ‘rinli) b o ‘lgan. B u tu n b ir viloyat aholisi u ch u n 15 o ‘rinli kasalxona
yetishm asd i, alb atta. Lekin uning b arp o etilishi o ‘sha vaqt u c h u n k atta
ijobiy voqea edi.
0 ‘zb ek isto n d a xalq tab o b ati, deb ataluvchi tibbiyot ham m avjud. Bu
tibbiyot xalqning faqat empirik tajribasiga asoslanadi. Kasallami davolashda
asosan h a r xil shifobaxsh o ‘sim liklardan foydalanadi. B a’zi b ir od d iy
m uolaja usullari (q o n olish,
zu lu k solish, o g ‘riq tish n i olib tash lash ,
ta n a n in g b iro r yeriga yig‘ilib qolgan yiringni kesib, ch iq arib yu bo rish ,
ch iq q an -sin g a n larn i davolash va h.k .) ham ishlatiladi.
X alq tabobatining tarixi uzoq o 'tm ish g a borib taqaladi. Aslini olganda
yer yuzid a tib b iy o t dastlab aynan xalq tab o b ati sifatida kelib ch iq q an .
X alq tab o b ati tibbiyotning shakllanayotgan davridagi tibbiyotdir.
T a rix iy m a ’lu m o tla rg a k o ‘ra xalq ta b o b a ti in s o n iy a t ja m iy a ti
rivojlanishining dastlabki bosqichida, ibtidoiyjam oa davrida zarurat tufayli
paydo b o ‘lgan. D em ak, xalq tab o b ati ibtidoiy o d am lar tib biy o tid ir. U
vaqtdagi m uolaja usullari xalqning em pirik tajribasiga asoslangan. Tibbiyot
to m m a ’no si bilan xalq tab o b ati edi. In so n iy at tara q q iy o tin in g keyingi
davrlarida kasallarga tashxis q o ‘yish va ularni davolashda orttirilgan tajribalar
u m u m alsh tirilib ,
xulosalar chiqarilib, ilm iy tibbiyot shakllandi. A m m o,
xalq tab o b ati ham yashashda davom etdi. Ilm iy tibb iyo td an foydalanish
155
im k o n iy a tig a ega b o 'lm a g a n la r (k a m b a g ‘allar, ilm iy tib b iy o t b o rib
yetm agan jo y d a yashovchilar) xalq tib b iy o tid an foydalanardilar.
Biz yuqorida k o ‘rsatib o ‘tganim izdek, xalq tabobatining asosiy m uolaja
usuli h ar xil shifobaxsh o ‘sim liklarni ish latish d a n iborat. A m m o, bu
o ‘sim liklar ko‘pin cha laboratoriya usuli bilan tekshirishdan o ‘tkazilm agan
b o ‘ladi. Xalq tabobatining vakillari b a ’zi o ‘sim likning u yoki bu kasallikda
y ordam b erishini b ila d ila r-u , lekin, o ‘sim likdagi shifobaxsh m o d d an in g
kimyoviy tarkibi qanaqa, u qanday xususiyatlarga ega ekanligini bilmaydilar.
S h uning u c h u n , u larn in g m uo lajalari an iq -ra v sh a n em as. Ik k in ch id a n
xalq tabobati kasallikni em as uning belgilarini (sim ptom larini) davolaydi.
Bu usul bem ordagi kasallik alom atlarini y o ‘qotsa h am ,
u n i kasalliklardan
butunlay sog‘aytirib yuborm aydi.
Xalq tibbiyotining vakillari k o ‘p in ch a b iro r tibbiy o ‘quv yu rtida bilim
o lm agan , ilm iy tib b iy o td an xabarsiz k ish ilardir. S hun ing u c h u n u la r
odam organizm i, uning tuzilishi, un d a sodir b o ia d ig a n fiziologik, biologik
va patologik jarayonlar haqida ju d a yuzaki tushu nch aga ega b o ‘ladilar. Bu
jara y o n larn i bilm ay tu rib , kasalga t o ‘g‘ri tashxis q o ‘yish m u m k in em as.
T o ‘g ‘ri tashxis q o ‘ym ay tu rib b em o rn i davolash h am m um k in em as.
L e k in , b a ’zan x alq ta b o b a tin in g v a k illa ri b e m o rn i m u v a ffa q iy a tli
davolaydilar. B unda u lar o ‘zlarining em pirik tajribalari va intuitsiyalariga
suyanadilar. A m m o, xalq tabobatining vakillari orasida kasalliklar haqida
ju d a yuzaki tu sh u n ch ag a ega b o 'lg a n , haqiqiy tib biy otdan
u zo q tasodifiy
kishilar ham oz em as. H a tto b em o rlarn i aldab yurivchi firibgarlar h am
kam uchram aydi.
K eyingi v aq td a shaxsiy tadb irk o rlik k a keng y o ‘l o chib berilganligi
natijasida har xil sohalarda bo'lganidek, tibbiyot sohasida ham o ‘z hunarini
su iiste’m ol q ilu v ch ilar k o ‘payib ketdi. A yniqsa, xalq tab o b ati "jonlanib"
ketdi. Xalq tabobatiga ko‘r-ko‘rona ergashayotgan oddiy xalq bu tabobatning
"kuchi"ga ishonib b o rm o q d a. H a tto xalq tab o b atin in g "afzalligi" h aq id a
m aq o lalar ham y ozilm oqda. Xalq ta b o b a ti shu darajaga b o rib y etd ik i,
b a ’zi bir m ualliflar "haqiqiy tibbiyot" xalq tab o b atid ir,
ilm iy tibb iyo t
esa dogm a, ya’ni safsatadir, deb d a’vo qilm oqdalar. Bu yerda masala oyog‘i
osm ondan qilib q o ‘yilgan. H aqiqatda esa xalq tabobati dogm adir. C hunki,
u m asalani eksperim ental usul bilan tekshirib k o ‘rm ay, k o ‘pro q em p irik
tajriba va intuitsiyaga suyanadi.
Ilgarigi v a q tla rd a ilm iy tib b iy o t y o ‘q lig id a, yoki k ish ila r u n d a n
fo y d a la n is h im k o n iy a tig a eg a b o 'lm a g a n la r id a x alq ta b o b a tid a n
foydalanganlar. E ndi ilm iy tibbiyot kasallarga tashxis q o ‘yish va u larni
davolashda ulkan natijalarga erishgan vaqtda xalq tabobatidan, ya’ni ibtidoiy
o d a m la r tib b iy o tid an foydalanishga q an d a y za ru ra t bor? T o ‘g‘ri xalq
tabo b ati b a ’zan ayrim kasalliklarni m uvaffaqiyatli davolaydi. B uni ink o r
etib b o ‘lm aydi, alb atta. Lekin, bu m uvaffaqiyat k o ‘p in c h a tasodifiydir.
156
C h u n k i, xalq tab o b ati vakillari tibbiy bilim ga ega b o ‘lm ag anlari sababli
kasallik h o la tid a b em o r o rg an izm id a qan d ay patologik o ‘zg arishlar yuz
berish in i bilm aydilar.
B uni b ilm ay tu rib , b em o rn i davolash m u m k in
em as. U m u m a n o lganda xalq ta b o b a tin in g vakillari u n c h a lik o g ‘ir
b o ‘lm ag an kasalliklarni davolay olad ilar. M urak kab ro q kasalliklarga
ularning "tishi o ‘tm aydi". O brazli qilib aytsak, xalq tab ob ati ichida b itta -
ikkita gavhar topiladigan katta bir uyum tosh-shag‘aldir. Bitta-ikkita gavhar
deb, to g ‘d ek uyulib yotgan keraksiz tosh -sh ag ‘alni kavlayverish aqldanm i?
Do'stlaringiz bilan baham: