A. A. Q od irov t ib b iy o t

Og‘riqsizlantirish usuli 
q adim z a m o n la rd a h am q o ‘llanilgan edi. 
A m m o, o g ‘riqsizlan tiruvchi vositalar yetarli va t a ’sirch a n b o ‘lm aganligi 
sababli, bu usul keng tarq a lm a y qoldi. X ususan, h id latu v ch i va to m irg a 
q u y ilu v ch i o g ‘riq siz la n tiru v c h i kim yoviy m o d d a y o ‘qligi bu usu ln i 
rivojlantirishga im kon berm ag an edi. X IX asrn in g oxiri XX asrning 
boshlarida kim yo fanining taraqqiyoti tufayli bu m asala hal qilindi. 1846- 
yilda am erikalik tish tabibi efir bilan o g ‘riqsizlantirib , b em o rn in g og‘riq 
tish in i sug‘urib oldi. 1847-yiIda esa bu usu lni ja rro h J o ‘n U o rren katta 
ja rro h iy a d a q o 'llad i. U efir bilan o g ‘riqsizlantirib, b em o rn in g m e ’dasini 
operatsiya qildi. S hundan so ‘ng, og ‘riqsizlantirish usuli am aliy tibbiyotda 
keng tarqala boshladi.
Yiringlashga qarshi chora 
(aseptika va an tisep tik a). Biz y uqorida XV 
asrda S am arqandda yashagan Tojiddin H akim ismli jarro h n in g operatsiya 
qilingan jo y n in g yiringlashiga qarshi c h o ra -u su lla r q o ‘llagani haqid a 
yozgan edik. Lekin, bu usul am aliy tu b b iy o td a keng q o 'lla n m a y qolib 
ketgan edi. X IX asrda bu usulni Ingliz ja rro h i J o z e f L ister (1827— 1912) 
qaytadan tiklab, yan ad a rivojlantirdi.
166

---

Qon quyish usuli. 
B em or yoki ja ro h a tla n g a n kishi y o ‘q o tg an q o n n i 
tiklash m uam m osi ham k o ‘p v aq tlard an beri hal b o ‘lm ay kelardi. B unga 
ik k i sa b a b b o r e d i. B irin c h is i q o n q u y is h te x n ik a s in in g is h la b
chiqilmaganligi. Ikkinchisi esa h a r bir kishining qoni o ‘ziga hos xususiyatga 
ega ekanligi edi. Shuning u c h u n qon quyish texnikasi ishlab chiqilgandan 
keyin h am q o n quyish usuli rivojlanm ay qolaverdi. C h u n k i, k o ‘p in c h a
q o n y o ‘q o tg an kishi bilan q o n beruvchi kishining q o n in in g biologik 
xususiyati b ir-b irig a t o ‘g ‘ri kelm ay tom irig a qon quyilgan kishi h alo k
b o ‘lardi. Bu m asala ham XX asr boshida hal qilindi. 1901 -yilda avstriyalik 
olim K arl L an d sh tey n e r (1868— 1943) o d am qon in i biologik xususiyati 
jih a tid a n 3 gruppaga b o ‘ldi. 1907-yilda esa P o ‘lsha olim i Y an Y anskiy 
(
1 87 3
— 1921) q o n 4 gruppaga b o ‘linishini aniqladi. B em or q o n in in g
gruppasiga m os gruppa qon quyilsa organizm uni reaksiyasiz qabul qilishi 
m a ’lum b o ‘ldi. S h u n d an keyin q o n quyish usuli keng q o ‘llanila boshladi.
S h u n d ay qilib, k o ‘p asrlar ja rro h la rn in g "qo ‘lini b o g ‘lab kelgan" 
m u a m m o la r hal qilindi.
X IX —XX asrlarda, tib b iy o t sohasid a y an a b ir m uh im y angilik kelib 
chiqdi. Bu ja m o a t (sotsiyal) tib b iy o tn in g shakllanishi edi. X IX asrn ing
b o s h id a A n g liy a d a b ir g u ru h h a k im la r ( J o n S a y m o n , G rin x a v , 
B uykenen, S m it, X a n te r va b.) alo h id a g uruh k ishilarda u ch ray d ig an
k asa llik larn i tek sh irib , bu k asa llik larn in g kelib ch iq ish i m e h n a t va 
yashash sh aroiti bilan bog‘liq ekanligini an iqladilar. Bu h ak im lar ja m o a t 
h ak im lari, (sotsial gigiyenistlar) degan no m oldilar. Ja m o a t hak im lari 
o ‘z tek sh irish lari natijasida k o ‘p n arsan i aniqladilar. X ususan, y o m o n
yashash va ish sh aro iti, an tisan itariy a, ichkilikbozlik va b osh q a zararli 
o d a tla r tu rli kasalliklarga sabab b o ‘lishini o ch ib b erdilar. Bu bilan u la r 
ja m o a t tibb iy o ti (sotsial gigiyena)ga asos soldilar. Shu h a k im larn in g
xulosasiga asosan A ngliya h u k u m a ti 1848-yilda m axsus q a ro r ( К о к 
kitob") qabul qildi. Bu q aro rd a, k o rx o n a la r sanitariya q oid alarig a rioya 
qilishlari kerakligi k o ‘rsatilgan edi.
G e rm a n iy a d a bu ishni A lfred G ro ty a n , G rinxav, F ish er, U inslov, 
P o p p e r kabi h a k im la r olib b o rd ila r. A m m o , b u h a k im la r k o ‘p ro q
laboratoriya tekshirish ishlari bilan cheklanardilar. F aqat Alfred G ro ty a n
m asalaga sotsiologiya jih a tid a n y o n d ash ard i, xolos. U sotsial gigiyenani 
alo h id a fan darajasiga k o 'ta rd i va 1920-yilda tibbiy ot in stitu tid a sotsial 
gigiyena kafedrasini tashkil etdi. S hunday qilib, XX asrning boshiga kelib, 
tibbiyot sohasida yangi fan — sotsial gigiyena fani shakllandi.