A. A. Q od irov t ib b iy o t

KLINIK TIBBIYO TNING SHAKLLANISHI YA
R IV O JL A N ISH I
A natom iya va fiziologiya sohasidagi kashfiyotlar ham da fizika va kimyo 
kabi tab iiy fan lam in g rivojlanishi natijasida klinik tibb iyo t shakllandi va 
rivoj topdi. Ilgari hukm surgan sxolastik tu sh u n ch ala r o 'rn ig a bem orlarni 
t o ‘g‘r id a n - to ‘g‘ri tekshirish va shunga asosan tashxis q o ‘yib davolash
115

---

yo‘lga qo'yildi. Bu ishlar maxsus kasalxonalarda am alga oshirildi. B unday 
kasalx o n alar k linika deb ataldi. O d a td a , k lin ikalar oliy tibbiy o ‘quv 
yurtlari qoshida tashkil qilinardi. A m m o, m ustaqil klinikalar ham b o ‘lgan. 
U la r b a ’zan oliy tibbiy o ‘quv y urtlarining am aliy o ‘quv bazasi vazifasini 
ham bajarganlar.
B archa b ilim lar so hasida b o ig a n i kabi, klinik tibbiyot soh asida ham
tajriba usuli jo riy qilindi. Ilgarigi abstrakt fikrlash o ‘rnini tajriba egalladi. 
O lim lar eski kitoblarda yozilgan qoidalarga k o ‘r-k o ‘ron a ishonishdan voz 
k echdilar, ch u n k i, bu q o idalarning k o ‘pi am ald a n o to ‘g ‘ri b o ‘lib chiqdi. 
T a jrib a (e k s p e rim e n t) u s u lin in g q o 'lla n is h i k lin ik fa n la m in g te z
rivojlanishiga olib keldi. Ayniqsa terapiya va jarrohiyada katta muvaffaqiyatlaiga 
erishildi. Klinikalarda kasallam i tekshiradigan laboratoriyalar tashkil etildi. 
Kasallami tekshirish va davolashda h ar xil texnik vositalar ishlatila boshladi. 
Y uqorida k o ‘rsatib o 'tg a n im iz d e k bu davrdagi eng k atta kashfiyotlardan 
biri m ik roskop ning k a sh f etilishi edi. Bu kashfiyot klinik tib biy otning
rivojlanishida h am yangi davr ochdi. M ikroskop yordam ida ilgari m a ’lum
b o lm ag an ко p k a sa lla rn in g e tio lo g iy a sin i (sa b a b c h isin i) a n iq la sh
im koniyati paydo b o ‘ldi. A m m o, bu yangilik lar u n ch a lik tez va keng 
tarq a lm a d i. H a k im lar o rasida eski sxolastik fikrdagi k ish ilar h am oz 
em as edi. M asalan, Parij d o rilfununining k o ‘pgina professorlari shu nd ay 
eskich a fikrda qolgan edilar. L ekin, yangilikka in tilu v ch ilar h am pay do
b o ‘la boshlagan edi. M asalan, o ‘sha Parij dorilfununi tibbiyot fakultetining 
professori J.F re n k e l sh u n d ay ilg‘o r fikrli o lim lard an biri edi. U o ‘zi 
rahbarlik qilayotgan klinikada tibbiyot ilm i sohasidagi yangiliklarni keng 
ishlatgan edi. K linik tibbiyot so h alarid an biri jarro h lik ilm i edi.
O vrupoda jarro h lik fani ju d a m urakkab y o ‘lni bosib o ‘tdi. U zoq vaqt u 
tibbiy fan em as, h u n a r hisoblandi. Jarrohlik ishi bilan uzoq vaqt hakim lar 
em as, sartaroshlar shug ullandilar. U lar tibbiy kasb egalari qatoriga qabul 
qilinm as edilar. A m m o, shunga qaram ay, ja rro h lik o 'z in in g erishgan 
y u tu q lari b ilan a sta -se k in tibbiy b ilim lar q ato rid a n jo y ola bo shladi. 
Jarro h lik n in g fan sifatida ta n o lin ish id a fransuz ja rro h i A m bruaz P are 
k atta rol o'y nadi. U jarro h lik n i tibbiy kasb va fan darajasiga k o ‘tardi.
U yg o n ish davri tib b iy o tin in g m u h im y u tu q la rid a n biri y u q u m li 
kasalliklar etiologiyasini o ‘rganish va ularga qarsh i k u rash d a erishilgan 
n atijalar b o ‘ldi. 0 ‘sha vaqtlarda O v rupoda h a r xil yuq um li k asalliklar 
tez-tez tarqalib tu rardi. Bu yuqum li kasalliklarni ch u q u rro q o 'rg an ish va 
ularga qarshi cho ralam i kuchaytirishni taqozo qilardi. A m m o, u vaqtlarda 
k o ‘p ch ilik yuqu m li k asalliklarning sabab lari m a ’lu m em as edi. S hu 
sab ab d an te z -te z ep id em iy alar tarq a lib , k o ‘p kish ilar o ‘lib k etard ilar. 
S h unin g u c h u n b u m asala ustida o lim lar c h u q u rro q o ‘ylay b oshladilar. 
S hulardan biri Jiro lam o F rakastoro edi. U toshm ali tif, bezgak, qizarniq,
116

---

sil va z a h m kasalliklarini c h u q u r tekshirdi. Bu ish b ilan J.M e rk u riali, 
T .S id e n x a m kabi o lim la r h a m s h u g 'u lla n d ila r. J .M e rk u ria li o ‘lat 
kasalligini, T .S id en x am vabo va b o ‘g ‘m a kasalliklarini tek sh ird ilar. Bu 
o lim lar m azk u r kasalliklarning sab ab ch ilarin i to p m ag an b o 'lsa la r ham
ularning qaysi y o 'llar bilan tarqalishlarini k o ‘rsatib berdilar. U la r yuqum li 
kasalliklar b ir n ec h a y o ‘l b ilan tarq a lish in i an iq lad ilar. B irin ch i y o ‘l 
k o n ta k t orqali y a ’ni b e m o r b ila n t o ‘g‘rid a n - to ‘g‘ri k o n ta k d a b o lish. 
Ik k in ch i y o ‘l b e m o r ishlatgan b u y u m lard a n fo y dalanish , u c h in c h id a n
bem o r yotgan uyning havosi orqali yuqishi. O lim lar yana yuqum li kasallik 
kishiga y u q q a n d a n so ‘ng u n in g b irin c h i belgilari n am o y o n b o ‘lgunga 
q a d a r b ir q a n c h a vaqt o 'tis h in i ham aniqladilar. S h u larn in g h am m asi 
bilib olingandan so‘ng, yuqum li kasalliklarga qarshi k aran tin joriy qilindi. 
Bu m u d d a t 40 kun, deb belgilandi. S hu 40 k u n (lo tin c h a q u aran tay n ) 
ic h id a yu q u m li kasallik b ilan o ‘g‘rigan kishiga y aqin lash m aslik tavsiya 
qilindi. K aran tin b irinchi b o ‘lib, dengiz flotida am alga oshirildi.
A m ald a bu ish q uyidagich a q ilinardi. D engiz yoki daryo b o ‘yidagi 
b iro r sh ah a rg a b o sh q a m a m la k a td a n k em ad a savdogarlar о z m ollarin i 
olib kelsalar, sh a h a r m a ’m u riy ati 40 kun dav o m id a k em an i sh a h a r 
p o rtig a y aqinlashtirm ay u zo q ro q m asofada lang ar tash lash in i buyurardi. 
A gar 40 kun dav om ida deng izch ilar yoki kem adagi savdogarlar o 'rta sid a
kasal paydo boMmasa kem a portga kiritilardi. Bu tadbir o ‘sha vaqtda dengiz 
o rq ali y u q u m li kasallik tarq a lib ketishini o ld in i o lgan edi.
U y g ‘o n ish davri tibbiyotining y u tu q larid an y an a biri kasb kasalliklari 
h aq id ag i fann in g rivojlanishidir. B a’zi kasb egalariga xos kasalliklar 
m avjudligi ilgari h am qism an m a ’lum b o ‘lgan. L ekin, b u m asala X V II— 
X V III asrlarga qadar o ‘rganilmay qolgan edi. Shu asrlarga kelib, shaharlarda 
sa n o a tn in g tu rli sohalari rivojlanishi natijasid a kasb kasalliklari an c h a 
k o ‘paydi. B unga b irin c h i b o ‘lib m a sh h u r italiya hakim i B ern a rd in o
R am atsini e ’tibo r berdi. U h a r xil kasb egalariga xos ko‘pgina kasalliklarni 
o ‘rganib, 1700-yilda "H u n a rm a n d la r kasalliklari h aq id a fikr" n o m li asar 
yozdi. Bu kitobda R am atsini 60 xil kasb egalarida uchraydigan kasalliklar 
haq id a an c h a to ‘liq m a ’lu m o t bergan. S hu kasalliklarning o ldin i olish va 
ularni davolash yo‘llarini h a m k o ‘rsatgan. M azku r kitob hak im lar u ch u n
q o ‘llan m a hisoblanib, k o ‘p m a rta qayta n ash r etildi.
S h u n d ay qilib, U yg‘onish davrining oxiriga kelib, O v ru po da tibbiyot 
ilm in in g deyarli h am m a so h alari tez rivojlana boshladi. K linik tib biy ot 
sh ak llan d i, kasallarga tashxis q o ‘yish va d avolashd a m u h im y u tu qlarg a 
erishildi. K o'pgina yirik hakim lar yetishib chiqdilar. S hulardan eng k o ‘zga 
k o 'rin g a n la ri F ilip p A ureol P aratsels, G e rm a n Burxave va A m bruaz 
P arelard ir. Biz quyida bu o lim lar bilan tanishib ch iq am iz.