Нигинахон шермухамедова

Sababiyat.
Sababiyat mohiyatini bir hodisaning boshqa hodisani yuzaga 
keltirishi, sababning oqibatni yaratishi tashkil etadi.
Oddiy ong sababiyat 
jarayonini soddalashtiradi: sabab faol tomon, oqibat – passiv tomon sifatida 
tasavvur qilinadi, sabab oqibatdan oldin keladi. D.YUm bunday tasavvurlarni 
tanqid qilar ekan, - u sabablar mavjudligiga shubha qiladi, aniqrog‗i buni inkor 
etadi: «Bir hodisa ayrim holda boshqa hodisadan oldin kelishidan ularning biri – 
sabab, ikkinchisi – harakat degan xulosa chiqarish aqlga muvofiq emas. Ularning 
birikuvi tasodifiy bo‗lishi mumkin, balki bir hodisa yuz berganida boshqa bir 
hodisaning mavjudligi haqida xulosa chiqarish uchun hech qanday asos yo‗qdir. 

---

502 
SHunga qaramay... insonni bunday xulosa chiqarishga majbur qiluvchi qandaydir 
tamoyil mavjud. Bu tamoyil odatdir...‖
1
, deb qayd etadi. Sabablar mavjudligining 
inkorini YUm shu bilan tushuntiradiki, sababning oqibatni yuzaga keltirish 
jarayonini biz bevosita kuzata olmaymiz. Sabab haqida biz yuz bergan oqibatga 
qarab xulosa chiqaramiz, ammo bu voqea chindan ham ayrim sababning oqibatimi, 
degan savolga biz aniq javob bera olmaymiz, chunki sabab-oqibat aloqasi 
mavjudligini biz sinov yo‗li bilan hech qachon tasdiqlay olmaymiz.
Hozirgi zamon fani sabab ob‘ektlar o‗rtasidagi o‗zaro aloqa bo‗lib, uning 
oqibatida o‗zaro aloqaga kirishgan ob‘ektlarning ikkalasi ham o‗zgarishini 
aniqlash imkonini beradi deb hisoblaydi. Masalan, Erga yirik meteoritlar 
tushishiga ulkan ekologik falokatlar sabab bo‗lgan. Bir qarashda Er jabrlangan 
passiv tomon, meteorit esa – faol tomon bo‗lgan. Amalda klassik mexanika 
qonunlariga muvofiq Er va meteoritning to‗qnashuvi yuz bergan. Buning oqibatida 
ikkala jismda tegishli deformatsiyalar yuzaga kelgan. Amaliyot har qanday 
hodisaning vujudga kelishi biron-bir omil yoki omillar bilan belgilanishini 
ko‗rsatadi. Demak yu
z berishi yangi hodisa vujudga kelishiga olib keluvchi hodisa 
sabab deb ataladi. Sabab ta‟sirida vujudga keluvchi hodisa esa oqibat deb ataladi. 
 
Falsafa tarixida sabab va oqibat to‗g‗risida xilma-xil qarashlar shakllangan. 
Masalan, ba‘zi faylasuflar nazdida sabab ma‘lum shart-sharoitlar yig‗indisidangina 
iborat. CHunonchi, ingliz pozitivisti D. Mill: "...sabab ma‘lum oqibatning kelib 
chiqishini belgilaydigan ijobiy va salbiy holatlarning yig‗indisi, har xil 
tasodiflarning majmuidir", deydi. Bu fikrning bahsli ekanligi shundaki, sababni D. 
Mill ba‘zi "holatlar", "tasodif"larning mexanik yig‗indisidan iborat, deb qaraydi, 
sababning o‗z mohiyatiga ko‗ra, ichki, umumiy, zaruriy aloqadorlik shakli 
ekanligini e‘tiborga olmaydi. 
Sababiyatning eng sodda shakli elementar sababiy aloqadir. Bu ikki hodisa – 
sabab