Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish

4-nazorat uchun savol 
Samarali faoliyat yurituvchi mavjud fond bozori qanday qilib firmaga 
mulkka egalik huquqini uni boshqarishdan ajratishga yordam beradi? 
 
4. Bozor intizomi: kompaniyalarning “yutib yuborilishi” va uning 
moliyaviy natija (oqibat)lari 
 
Hech o‘ylab ko‘rganmisiz: qanday kuch menejerlarni aksiyadorlar man-faati 
yo‘lida ishlashga majbur qila oladi? Albatta, aksiyadorlar yig‘i-lishda oliy 
darajadagi menejerga qarshi ovoz berib, uni ishdan bo‘shatib yuborishlari mumkin. 
Ammo, mulkka egalik huquqi va boshqaruv bir-biridan ajratilganligining asosiy 
afzalligi egalari firma faoliyati masala-lariga aralashmasliklari bo‘lganligi sababli 
ular firma noto‘g‘ri boshqa-rilayotganini qanday qilib tushunish (bilib 
qolgan)larining o‘zi tushu-narsizdir.
Bundan tashqari, firmaga ko‘plab aksiyadorlar birgalikda egalik qilsa, ovoz 
berish huquqidan biror-bir ishni bajarishga majbur qilish vositasi sifatida 
foydalanish yana bir muammoni keltirib chiqaradi. Gap shundaki, bunday 
vaziyatda alohida aksiyadorning kapitalda ishtiroki ulushi shunchalik kam 
bo‘ladiki, u zarur ma’lumot olinishi va tarqatilishi haqini to‘lashdan manfaatdor 
emas. Shunday qilib, ovoz berish huquqi o‘z holicha bu dilemma
24
ni hal etishga 
qodir emas. 
Raqiblik qila oladigan (raqobatli) fond bozori mavjud bo‘lgan taqdirda 
ikkala taraf – aksiyadorlar va menejerlar – amal qiladigan stimul
25
larni tartibga 
solish uchun yana bir juda muhim mexanizm bor. Bu kompaniyalarning “
yutilib 
ketilishi” (“yutib yuborilishi”)
dir (takeover).
Endi “yutilib ketilish” (“yutib yuborilish”) qanday qilib menejer-larni 
aksiyadorlar manfaatlarini ulkan matonat bilan himoya qilishga majbur qilishini 
ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, biror firma, biz uni “yutib yuboruvchi” firma deb 
ataymiz, boshqaruvi noto‘g‘ri ketayotgani yaqqol ko‘zga tashlanayotgan boshqa 
22
“Kompensatsiya” lotincha “compensatio” – tenglashtirish; o‘rnini to‘ldirish. Biror narsa badaliga haq to‘lash, 
mukofot berish. Qarang: o‘sha manba. – B. 396. 
23
“Kompleks” lotincha “complexus” – aloqa, bog‘lanish; qo‘shib, qamrab olish. Bir butunni tashkil qiluvchi 
narsalar, hodisalar, belgi-xususiyatlar majmui, yig‘indisi. Qarang: o‘sha manba. - B. 435. – B.396. 
24
“Dilemma” - “ di.. + yunoncha “lemma” – asos, dalil bo‘la oladigan hukm. Bir-biriga zid bo‘lgan ikki 
nomaqbul imkoniyatdan birini tanlashga majbur bo‘lish. Qarang: o‘sha manba. J.I. - B. 614. 
25
“Stimul” lotincha “stimulus” – hayvonlarni haydash uchun belgilangan uchli tayoq. Biror ishga qiziqish 
tug‘diradigan, rag‘batlantiradigan, undaydigan narsa, omil. Qarang: o‘sha manba. J. III. – B. 571.

---

27 
bir firmani ko‘z ostiga olib qo‘ydi. Bu firmaning menejerlari shunday investitsion 
qaror qabul qildilarki, buning natijasida aksiyalarning bozor qiymati firma 
resurslaridan 
samarali 
foydalangan 
taqdirda 
erishiladigan 
eng 
yuqori 
ko‘rsatkichdan ancha past. Agar “yutib yuboruvchi” firma unga “yutib 
yuboriladigan” firma usti-dan nazorat o‘rnatish uchun yetarli miqdorda aksiyalarni 
sotib olishga muvaffaq bo‘lsa, u holda “yutib yuboruvchi” firma eski menejerlar 
o‘rniga firma ishini muvaffaqiyatli (samarali) yo‘lga qo‘yishga qodir menejer-larni 
ishga yollaydi.
Sotib olingan firmaning investitsion siyosati yo‘nalishi o‘zgarti-rilganini 
e’lon qilgach, “yutib yuboruvchi” firma uning aksiyalarini yangi, bozor bahosidan 
ancha yuqori bahoda sotadi va darrov daromad oladi. E’tibor bering, firma 
daromad olish uchun qo‘shimcha moddiy resurs ishla-tishiga to‘g‘ri kelmayotir. 
Demak, butun ish mobaynida uning barcha xara-jatlari boshqaruvi yomon yo‘lga 
qo‘yilgan firmani aniqlashga va uning aksiyalarini sotib olishga qilingan 
xarajatlardan iborat.
Muvaffaqiyatsiz (nosamarali) firmani topishga ketadigan xarajatlar hajmi 
turlicha bo‘lishi mumkin. Ammo “yutib yuboriluvchi” firma unga mol yetkazib 
beruvchi, mijoz yoki raqib bo‘lsa, bu xarajatlar nisbatan kam ham bo‘lishi 
mumkin. Chunki bunday holda zarur ma’lumotlarning katta qismi oldindan 
to‘plangan bo‘ladi. Shunday qilib, muvaffaqiyatsiz (nosamarali) firmani topishga 
maxsus mablag‘ sarflanmagan taqdirda ham yutib yuborish mexanizmi ishlashi 
mumkin.
Boshqaruvi yomon yo‘lga qo‘yilgan firmalarni izlashga maxsus resurs-lar 
ajratish xuddi real investitsiyalarning yangi dasturlariga mablag‘ ajratishdek 
maqsadga muvofiqdir. Hatto, mana shunaqa dushmanona (boshqa-ruv xodimlariga 
nisbatan), g‘ayritabiiy ravishda “yutib yuborish”ga ixti-soslashgan firmalar ham 
mavjud. Oxir oqibat “yutilib ketish” xavfi ehtimoli shunaqangi ortadiki, ishdan 
bo‘shatilishi xavfi menejerlar uchun juda samarali turtki bo‘ladi. Va ular firma 
aksiyalarining bozor qiyma-tini maksimallashtirishga intilib, jon-jahdi bilan 
aksiyadorlar manfa-ati yo‘lida, shuningdek, o‘z manfaatlari yo‘lida ham, mehnat 
qilishni boshlaydilar. 
Darhaqiqat, aksiyadorlar aniq ko‘rsatmalar bermasa-da va samarali 
boshqarish nazariyasini uncha chuqur bilmasalar-da, menejerlar “o‘zini o‘zi 
saqlash” hissiyoti tufayli ham firma bahosi (qiymati)ni imkon qadar (maksimal 
darajada) oshirishga intiladilar. Bundan tashqari, yana shuni ta’kidlash joizki, 
yuzaga kelgan vaziyatga sabab xoh menejerlar malakasining pastligi bo‘lsin, xoh 
ularning maqsadni noto‘g‘ri tanlagani bo‘lsin, baribir “yutib yuborish” mexanizmi 
bir xil samaradorlik bilan uni to‘g‘rilashga qodirdir.
“Yutib yuborish” mexanizmining samaradorligi ba’zida davlat siyosati 
tufayli pasayadi. Masalan, turli tovar bozorlarida mono-poliya
26
lar yuzaga kelishini 
oldini olishga intilib, AQSh Adliya vazirligi raqobat kamayishiga olib kelishi 
26
“Monopoliya” mono.. + yunoncha “poleo” – sotaman. 1. Iqtisodiyotning biron-bir sohasida tanho hukmronlik; 
davlat, korxona yoki jismoniy shaxslarning ishlab chiqarish, savdo, hunarmandchilik sohasida faoliyat olib borishi 
uchun berilgan alohida huquq. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B. 614. 

---

28 
mumkin bo‘lgan kompaniyalar birlashishi va bir kompaniya ikkinchisini qo‘shib 
olishini cheklashga yo‘naltirilgan trestga qarshi qonunchilik doirasida qator 
tadbirlar amalga oshirmoqda. “Yutib yuboruvchi” o‘rnida ko‘pincha samarasiz 
korxonaga mahsulot yetkazib beruvchi, uning mijozi yoki raqibi ish ko‘rar ekan, 
bunday davlat siyosati “yutib yuborish” xavfini kamaytirishga qodir.