Byudjet hisobi va nazorati

5.4.
 
Hujjatlarning rekvizitlari va ularni rasmiylashtirish. 
Har bir hujjat shunday rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerakki, unda amalga oshirilgan 
muomalalar haqida to‘la - to‘kis fikrga ega bo‘lish va uning isbotlovchi kuchini 
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlar mavjud bo‘lsin. Hujjatlarning 
tarkibiy unsurlari hisoblangan bu ma’lumotlar uning 
rekvizitlari
deb nomlanadi. 
Rekvizit (lotincha reqnisitum) - bu kerakli, talab qilinadigan degan ma’noni 
anglatadi. 
O‘z xususiyatiga ko‘ra rekvizitlar har xil bo‘ladi. Ular o‘zlarida aks ettirilgan 
hujjatlarning vazifalari va muomalalarning mazmuniga bog‘liq. Mutlaqo aniqki, 
masalan, ishchiga ish haqi hisoblashni rasmiylashtiradigan hujjat (ishbay ishiga 
naryad)ning rikvizitlari, to‘lov talabnomasi (tovarlarning sotilishini qayd etilgan 
hujjat)ning rekvizitlaridan, albatta farqlanadi. 
Lekin har xil hujjatlarning mazmunidagi katta farqlarga qaramasdan, har qanday 
muomalani buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun zarur bo‘lgan rekvizitlar mavjud 
bo‘lishi kerak. 
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risi”dagi Qonunning 9-moddasiga binoan dastlabki 
hujjatlarning zaruriy rekvizitlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 

korxonaning nomi; 

hujjatning nomi va nomeri, uning tuzilishi sanasi hamda joyi; 

xo‘jalik muomalalarini nomi, mazmuni va miqdoriy o‘lchovi (natura va pul 
ko‘rinishida); 

ma’suliyatli shaxslarning shaxsiy imzolari. 
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risi”dagi Qonunda shu narsa alohida ta’kidlanadiki, 
dastlabki hisob hujjatlarini tuzgan va imzolagan shaxs, ularni o‘z vaqtida 
tuzilganligi, to‘g‘riligi, ishonchliligi, shuningdek ularni buxgalteriya hisobida aks 
ettirish uchun belgilangan muddatlarda topshirish bo‘yicha javobgardir. 

---

87 
Buxgalteriya hujjatlarini tuzishga ham ma’lum talablar qo‘yiladi. Barcha hujjatlar 
o‘z vaqtida, qoidaga ko‘ra, muomala sodir bo‘layotgan daqiqada yoki muomala 
tugagach, sifatli tuzilishi, ularda ishonchli ma’lumotlar bo‘lishi hamda barcha 
majburiy rikvizitlarga ega bo‘lishi kerak. 
Hozirgi paytda buxgalteriya hisobida avtomatlashtirish vositalari borgan sari 
ko‘proq qo‘llanilayotganligi tufayli, hujjatlar shuningdek hujjatlashtirish talablariga 
javob beradigan tartibda joylashtirilgan (joylanishining ketma - ketligi, zaruriy 
ma’lumotlarning maxsus ajratib ko‘rsatilganligi va hokazo) rekvizitlarga ega 
bo‘lishi kerak. Ayrim rekvizitlarning shifrlari (raqamli belgilari) hujjatda ular 
tegishli matn mazmuni bilan birgalikda ko‘rsatilishi kerak. 
Agar yig‘ma hujjat kompyuter yordamida tuzilsa, unda bu hujjatda uning 
mazmunini tavsiflovchi sarlovha, undagi ma’lumotlarning isbotlovchi hujjatlarga 
muvofiqligini 
tasdiqlovchi 
shaxslarning 
imzolari 
keltiriladi. 
Isbotlovchi 
hujjatlarning vazifasi axborotni kompyuterda bajarganda, u qo‘l bilan 
tayyorlanganga o‘xshash isbotlovchi hujjatning barcha rekvizitlariga ega bo‘lishi 
kerak. Hisob axborotini u yoki bu mashinali tashuvchisida avtomatik tarzda qayd 
etilgan muomalalar majmuasi to‘g‘risidagi yakuniy ma’lumotlar keyinchalik barcha 
majburiy rekvizitlarga ega bo‘lgan tegishli hujjatni tuzish bilan tasdiqlanishi kerak. 
Hujjatlarni siyoh, kimyoviy qalam bilan, yozuv mashinkalari yoki kompyuterlar 
yordamida yozib berish ruxsat etiladi.
Hujjatlar batartiblik bilan tuzilishi, matn va raqamlar shunday aniq va ravshan 
yozilishi kerakki, undan rasmiylashtirilgan muomalaning mazmuni va hajmini 
osonlik bilan tushunib olish mumkin bo‘lsin. Hujjatdagi imzolar ravshan bo‘lishi 
kerak. Hujjatdagi matnda ham, raqamli ma’lumotlarda ham hech qanday tozalashlar, 
dog‘ va izohlanmagan to‘g‘irlashlarga ruxsat etilmaydi. Kirim va chiqim kassa 
orderlarida umuman hech qanday to‘g‘rilashlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Hujjatlardagi 
ma’lumotlarning ishonchliligi va ularning yuqori sifatli tuzilganligi uchun ularga 
imzo chekkan xodimlar (sex boshliqlari, omborchilar, kassirlar va boshqalar) javob 
beradi. 

---

88 
Hujjatlardan ikki marta (qayta) foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida ulardan
ba’zilari o‘chiriladi. Bu kirim va chiqim orderlarga biriktiriladigan barcha hujjatlar 
(arizalar, ishonchnomalar va shu kabilar)ga tegishlidir.