Byudjet hisobi va nazorati

5.3.
 
Hujjatlarning turlari. 
Korxonalarda sodir bo‘ladigan muomalalar o‘zlarining mazmunlariga ko‘ra xar 
xildir. Hujjatlar o‘rtasidagi farqlar shuningdek ulardan hisob ishlarida 
foydalanishning xususiyatlari bilan ham shartlanadi. Shu munosabat bilan hujjatlarni 
buxgalteriya hisobida to‘g‘ri ko‘llash uchun ularni barcha turlarini yaxshi bilib olish 
kerak bo‘ladi. Buning uchun hujjatlarni ma’lum bir xususiyatiga qarab tasniflash 
zarur. 
Buxgalteriya hujjatlari quyidagi belgilarga qarab turkumlanadi: qanday maqsadlarga 
tayinlanganligi, tuzish tartibi va muomalalarni qamrab olishligi. 
Hujjatlar qanday maqsadga tayinlanganligiga qarab farmoyish isbotlovchi 
(tasdiqlovchi) buxgalteriya rasmiylashtiruvchi va aralash (kombinatsiyalashtirilgan) 
turlarga bo‘linadi. 
Farmoyish deb, u yoki bu xo‘jalik muomalalarini bajarish to‘g‘risidagi buyruq 
(farmoyish)ga ega bo‘lgan hujjatlarga aytiladi. Ularga buyruqlar, cheklar, 
ishonchnomalar va boshqalar kiradi. Ularning asosiy vazifasi rahbar xodimlarning 
topshirig‘i bevosita bajaruvchilarga topshirishdan iborat. Ko‘pchilik muomalalar 
faqat farmoyish hujjatlari mavjud bo‘lgandagina amalga oshiriladi. Masalan, 
navbatdagi ta’til uchun ish haqi faqat mazkur xodimni ta’tilga chiqarish haqida 
buyruq bo‘lsagina to‘lanadi. 
Farmoyish hujjatlari xo‘jalik muomalalari sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi 
faktorlarga ega emas, shuning uchun ular o‘zlaricha muomalalarni hisobda aks 
ettirish uchun asos bo‘la olmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, faqatgina muomalalarni 

---

82 
bajarish to‘g‘risidagi farmoyishlar unsuriga ega bo‘lgan hujjatlar uncha ko‘p emas. 
Ko‘pincha farmoyish ma’lum hujjatda berilib, shu hujjatning o‘zida keyinchalik 
shubu muomala rasmiylashtiriladi. Bir nechta funktsiyaning bitta hujjatda bunday 
birlashtirish aralash (kobinatsiyalashtirilgan) hujjatlarni vjudga keltiradi. 
Isbotlovchi (yoki bajaruvchi) hujjalar deb amalga oshirilgan muomalalarni 
rasmiylashtiruvchi hujjatlarga aytiladi. Ular muomalalar sodir bo‘lish daqiqasida 
tuziladi va ushbu muomalalarni hisobda qayd qilishning birinchi bosqichini 
anglatadi. 
Isbotlovchi hujjatlarga misol bo‘lib kirim orderlari hisoblanadi. 
Kirim orderlari korxona omboriga kelib tushayotgan moddiy boyliklarni 
rasmilashtirish uchun ishlatiladi. Uning shakli kelib tushgan boyliklar to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar buxgalteriyada keyinchalik qanday ishlashi (qo‘l bilanmi yoki 
hisoblash mashinalaridami)ga bog‘liq.
Isbotlolvchi hujjatlarning turlari juda ko‘p. Ularga shuningdek mulklarni qabul 
qilish 
- 
topshirish 
dalolatnomalari, 
ularni 
harakatini 
rasmiylashtiruvchi 
nakladnayalar, bajarilgan ishlar haqidagi raportlar va boshqalar kiradi. 
Shuni nazarda tutish kerakki, hozirgi paytda hujjatlarning isbotlovchi funktsiyalarini 
faqat muomalalarni bajarish haqidagi farmoyishlar unsurlari bilangina emas, balki 
ularning buxgalteriya rasmiylashtiruv unsurlari bilan ham birlashib yuritishga 
harakat qilmoqdalar. Shuning uchun ko‘pchilik xo‘jalik muomalalari alohida 
isbotlovchi hujjat bilan rasmiylashtirilmoqda.