Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номли

Хусусан, тадқиқотчилар И.Лангиер ва З.Матейчеклар ўз илмий 
изланишларда болалар уйида шахс деприватсияларининг бир қанча 
типларини ажратадилар.
“Ижтимоий гиперактив тип”. 
Бундай болалар мулоқотга ҳеч қандай 
тортиниш ва қийинчиликларсиз киришадилар. Улар эътиборни тортишга 
қаратилган хатти-ҳаракатларни анъанавий тарзда қўллашлари ва мулоқот 
вақтида ҳаддан ташқари кўтаринки кайфиятда бўлишлари билан ажралиб 
турадилар. Жамиятда воқеа-ҳодисаларга катта қизиқиш билан қарайдилар ва 
уларда фаол иштирок этишга ҳаракат қиладилар. Ижтимоий қизиқиш нарса-
буюм, ўйинчоқларга бўлган қизиқишни енгади. Уларда на агрессия ва на 
ижтимоий норозилик кузатилмайди. 
“Ижтимоий норози тип”
. 
Болалар 3 ёшга етар-етмас аллақачон 
катталарнинг эътиборини тортишнинг алоҳида шаклини – норозиликни 
қўллайдилар. Бундай болалар ўйинчоқларни бошқаларга бермасликларининг 
сабаби турли моддий буюмларга эгалик қилишга интилишдир. Улар бошқа 
болаларга нисбатан агрессив муносабатда бўладилар ва тарбиячи фақат улар 
билан шуғулланишларини истайдилар. Мактаб ёшида эса бу болаларда 
агрессивлик янада ортади, барча хатти-ҳаракатларни атайин амалга оширади. 
“Руҳан тушкин тип”.
Бу гуруҳга кирувчи болаларда тарбиячилар 
билан мулоқотда пассивлик аниқ кўзга ташланади. Таклиф қилинган 
ўйинчоқларни узоқ давом этган иккиланишдан сўнг қўлларига оладилар ҳамда 
ўйинчоқларни монотон ва примитив тарзда ўйнайдилар. Моддий буюмларга 
қизиқиш одатда ижтимоий қизиқишлардан устунлик қилади. Фаол болаларга 
қараганда бу болаларда психик тараққиёт стимуллари анча кам бўлади. Шу 
сабабли психик тараққиётдан ортда қолиш янада чуқурлашади. 
“Яхши мослашувчи тип”.
Меҳрибонлик уйидаги 1-йилнинг сўнгига 
бориб бу гуруҳга кирувчи болалар “ўз ўрни” ва “ўз яқинлари” қуршовида 
эканликларини ҳис этадилар. Бундай болалар бирон бир тарбиячига мослашиб 

---

291 
олиб, унинг “севимли, ёқимтой тарбияланувчиси”га айланиб оладилар. 
Мулоқатга одатда ҳотиржам ва босиқлик билан киришадилар. Шунинг учун 
ҳам улар катталарни ҳотиржам ва эмоцинал илиқ муносабатда бўлишга 
чақирадилар.