Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Yashovchanlik egri chiziqlarining 3 xili (E.Makfeden bo’yicha, 1965) 

 

 

 

 

 

2 - asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi:  Biopotentsial,  o’sishning  eksponentsial  va  logistik  modeli  h’aqida 

tushuncha berish. Populyatsiyalar o’sishining bu modellarining moxiyatini ochib berish. 

Biotik potentsial. Agar tashqi muh’it omillari uni cheklab qo’ymasa, h’ar qanday populyatsiya ilmiy jixatdan olganda 

tabiatda  sonining  cheksiz  o’sishiga  moslashgan.  Bunday  gipotetik  h’olatda  populyatsiya  o’sish  tezligi  tur  uchun  xos  bo’lgan 

faqat h’ayotiy potentsial kattaligiga bog’liq bo’ladi. Bu tushuncha ekologiyaga 1928 yilda R. Chepmen tamonidan kiritilgan. Biotik 

I - II. Yashovchanlik egri chiziqlari. 

1. Gidro va ba’zi qushlar, sut  emizuvchilarga xosdir. 

2. Yirik, ko’pchilik umurtqasiz h’ayvonlar, baliqlar, qushlarning ayrim turlarida kuzatiladi.         

3. Yirik sut emizuvchilar, odam populyatsiyasiga xosdir. 

---

 

37 

potentsial ma’lum vaqt birligi ichida bitta juftdan olinadigan avlodlarning nazariy maksimumini, masalan yil davomida yoki h’amma 

h’ayotiy  davr  davomidagisini  aks  ettiradi.  Biotik  potentsial  h’isoblanganda  u  koeffitsent  r  bilan  belgilanadi. 

Populyatsiyaning maksimal o’sishi 

ΔN, ma’lum bir vaqtdagi populyatsiyalarning soni Δt, populyatsiyaning boshdagi soni - 

N

0

, bo’lsa, 

  

ΔN 

          

ΔN 

U h’olda    -----   =  r N

0

        bundan   r  = ------- 

  

     

Δt 

           N

0

Δt 

N - populyatsiya soni, N

0

 - populyatsiya sonining dastlabki davrlari. 

t - qandaydir bir vaqtdagi soni, Har xil turlarda biotik 

potentsial  katgaligi  h’ar(  xildir.  Masalan,  h’ayoti  davomida  urg’ochi  asalari  –  50  ming  tuxum,  baliq  (ayrim  turlari) 3 

milliardgacha  ikra  qo’yishi  mumkin.  Bu  turlarning  biopotentsiali  aslida  bundan  h’am  yuqori.  Agarda  h’amma  avlodlari 

saqlanib  qolsa,  h’ar  qanday  populyatsiyaning  soni  ma’lum  bir  vaqt  intervalidan  keyin  geometrik  progress  bo’yicha  oshishi 

mumkin edi. Mana bunday populyatsiyalarning o’sishini ko’rsatadigan egri chiziq cheksizlikka ketishi mumkin.  

Bunday egri chiziq - eksponentsial deyiladi. 

Populyatsiya sonining cheklovchi omillar ta’sirisiz o’sishi eksponentsial o’sish deb qaraladi. Eksponentsial o’sish quyidagi 

tenglama bilan ifodalanadi:  

N

t

 = N

0 

ert 

Eksponentsial  o’sish  organizmlar  soni  ortishining  potentsial  imkoniyatini  tavsiflaydi.  R.N.Chepman  uni  biotik  potentsial 

deb atagan. 

Tabiatdagi  populyatsiyalarning  biotik  potentsiali  xech  qachon  to’liq  o’zlashtirilmaydi.  Uning  kattaligi  odatda 

populyatsiyada  tug’ilish  va  o’lish  orasidagi  farq  bilan  ifodalanadi: r = v  -  d bu  erda, populyatsiyadagi  bir  vaqtning  o’zida  –  v  – 

tug’ilgan, d  - o’lgan organizm soni. 

Grafik  arifmetik  shaklida  N

t

  j  –  simon  egri  chiziq  bilan  ifodalanadi.  Logarifm  shaklga  ega  grafik  to’g’ri  chiziq  shaklida 

bo’lib, uning egilishi populyatsiyaning potentsial o’sish bilan bog’liq bo’ladi. Tabiiy populyatsiyalarda eksponentsial o’sish juda 

qisqa  vaqt  davomida  kuzatilishi  mumkin. Bunda populyatsiya umuman juda katta tezlik  bilan o’sadi. Fitoplanktonlarning yalpi 

ko’payishi natijasida yuqoridagi o’sish kuzatiladi. 

Cheklovchi  tashqi  muh’it  sharoitida  ko’pchilik  tirik  organizmlar  uchun  populyatsiyalar  sonining  logistik  o’sishi  xosdir. 

1845  yili  Ferxyulst  ko’rsatib  berganidek,  uning  grafik  ifodasi  S  -  simon,  ya’ni  j  -  simon  egri  chiziqqa  nisbatan  ancha  siniq 

ko’rinishda  bo’ladi.  Populyatsiyaning  logistik  o’sishi  dastlab  sekin  boradi,  keyinchalik  tezlashib  ketadi.  Tashqi  muh’it  taz’iqi, 

ya’ni noqulay ta’sir etuvchi omillar tufayli tug’ilishga nisbatan nobud  

bo’lish  ortadi.  Natijada  populyatsiyaning  o’sishi  pasayadi.  Ma’lum  vaqtdan  so’ng  barqaror  muvozanat  qaror  topdi. 

Populyatsiyaning zichligi bilan tashqi muh’it resurslari nisbati to’g’ri kelganda muvozanat kuzatiladi. 

Populyatsiyalar dinamikasining ba’zi turlari: 

A. - j - simon eksponentsial o’sish egri chizig’i;     B. S - simon logistik egri o’sish chizig’i. 

M va K - soni o’zgarishning quyi va yuqori chegaralari. 

Populyatsiyalarning o’sishini ikki omil boshqaradi: 

1.  Organizmlarning tug’ma qobiliyati, ya’ni maksimal tezlik bilan ko’payishi (biopotentsial). 

2. Muh’itning  taz’iqi, ya’ni  u  biopotentsial  bilan  amaldagi  o’sish  tezligi  o’rtasidagi  farqda  ko’rinadi.  Muh’itning  taz’iqi  -  o’z 

ichiga tiklanadigan (suv, yorug’lik, ozuqa) va tiklanmaydigan (fazo, uya qurish uchun joy va b.) resurslarni oladi.