39
Shunday qilib, biron - bir ekologik guruh’lar vakillarining ishtiroki va ko’p bo’lishi ushbu biotopning ma’lum darajada fizik
- kimyoviy xususiyatlarini tavsiflab beradi.
2 -asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Turning ekologik o’rnini talabalarga tushuntirish. V.N. Beklemishev
tasnifiga ko’ra ekonisha xillarini bayon etish.
Biotsenozda organizmlar bir - birlari bilan bog’liq bo’ladilar. Bu bog’lanishlar jamoadagi yashash sharoitini va ularning
ovqatlanish yo’llarini belgilaydi. Jamoada h’ar bir turning o’zaro aloqasi, tashqi muh’itga bo’lgan talabi, ta’siri - shu turning ekologik
o’rni yoki ekologik nishasi deyiladi. Turning ekologik o’rni tushunchasini fanga D. Grinell kiritgan bo’lib, u ma’lum bir turning
barcha abiotik va biotik omillar majmuiga bo’lgan munosabati, ya’ni h’amjamoada tutgan o’rnini ko’rsatadi. Ekotizimdagi turning
faoliyati asosan oziqlanishdan iborat bo’lgani uchun ekologik o’rnini - ozuqa o’rni deyish h’am mumkin. Hayvonlar orasida
o’simliklarga nisbatan ekologik o’rin yaxshi ifodalanadi. Ammo biogeotsenozlarda o’simliklar h’am ekologik o’ringa ega.
O’simliklarda ekologik o’rinlarga ajratish belgilari quyidagilar h’isoblanadi: turning h’ar xil balandlikda bo’lishi, ildizlarning
tuproqning turli qatlamlariga kirib borishi, turli vaqtlarda gullashi, changlashuvchining xilma - xilligi va h’akazo.
Dashtdagi biotsenozlarda yirik va mayda sut emizuvchilar o’t o’simliklar bilan oziqlanadi. Bular tuyoqlilar (otlar,
qo’ylar, antilopalar, saygoklar) va kemiruvchilar (sugurlar, yumronqoziqlar, sichqonsimonlarning ko’pchilik vakillari).
Bularning h’ammasi biotsenozda bitta funktsional guruh’, ya’ni o’txo’r h’ayvonlarni tashkil qiladi.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’simlik massasini iste’mol qilishda ularning roli bir xil emas ekan, balki ular oziqlanishi
uchun o’simlik qoplamining turli tarkibiy qismlaridan foydalanadi. Yirik tuyoqlilar to’yimli, nisbatan baland bo’yli o’simliklarni
yulib oladi. Shu erda yashovchi sugurlar tuyoqlilarning ketidan ular emagan siyrak va ezilgan o’tlarni iste’mol qiladi.
Yumronqoziqlar esa tuyoqlilar, sugurlardan qolgan o’simliklarni yig’adilar. Shunday qilib, h’amjamoa h’osil qiluvchi shu uch
guruh’ o’txo’r h’ayvonlar o’rtasida o’simliklar qoplami biomassasidan foydalanishda funktsiyalarning bo’lib olinishi kuzatiladi.
Ushbu h’ayvonlar o’rtasida raqobat ko’rinishidagi munosabatlar kuzatilmaydi. Chunki ular o’simliklar qoplamining
turlicha tarkibidan foydalanadi.
V.N. Beklemishev bo’yicha ekologik o’rin (ekonisha) to’rt toifaga bo’linadi: trofik, topik, forik va fabrik.
Trofik aloqa bir turning ikkinchi tur bilan oziqlanishida namoyon bo’ladi.
Topik aloqa bir tur tamonidan ikkinchi turning yashash sharoiti o’zgartirilishida namoyon bo’ladi. Daraxt tanasida
lishayniklarning yashashi, o’rmondagi daraxtlar tamonidan shu erlarda o’suvchilar h’ayotiga ko’rsatiladigan ta’sirlarda bu yaqqol
namoyon bo’ladi,
Forik aloqa bir turning tarqalishiga ikkinchi turning ta’sir etishida ko’rinadi. Ko’pchilik h’ayvonlar tamonidan o’simlik urug’
va mevalarining tarqalishi bunga misoldir. Bunda h’ayvonlar asosiy tashuvchi rolini o’ynaydi. Hayvonlar yordamida
o’simliklarning urug’, sporalari va changlarining tarqalishi mumkin. Bunga – zooxoriya deyiladi. Boshqa mayda
h’ayvonlarning tarqalishiga esa – foreziya deyiladi.
Fabrik aloqa esa bir turning o’ziga in qurish uchun boshqa turning qoldiqlaridan foydalanishida namoyon bo’ladi.
Masalan, qushlar in qurish uchun daraxt barglari, shoxchalarini tashib keladi, h’ayvonlarning jun va patlaridan foydalanib in
quradi.
3-asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Jamoada turlar orasida bo’ladigan o’zaro munosabatlarni tushuntirish va
moh’iyatini yoritib berish.
Tirik organizmlar birgaliqda yashar ekan, ularning o’zaro turlicha biotik aloqalarda bo’lishi h’am tabiiydir. Bunday aloqalar
natijasiga ko’ra u yoki bu organizm uchun ularning foydali yoki zararli ekanligi h’aqida xulosa chiqarish mumkin.
Agarda aloqalar ikkita organizmdan biriga foydali bo’lsa “+” belgisi, aksincha, zararli bo’lsa “-” belgisi bilan, h’ar ikki
organizm uchun befarq bo’lsa 0 (nol) bilan belgilanib, biotik aloqalarni quyidagicha turkumlash mumkin (jadval – 2).
Jadval - 2. Biotik aloqa turlari
Do'stlaringiz bilan baham: 
