Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Markaziy Osiyo regionining ekotizimlari. 

Bu regionning fizik - geografik sharoiti va landshafti h’am juda xilma-xildir. Shimoliy - g’arbiy xududlar cho’l va chala 

cho’llardan iborat bo’lib, yozi quruq issiq, kishi sovuq, yog’ingarchiliqning kam bo’lishi bilan ta’riflanadi. 

Tog’  oldi  va  tog’  xududlarida  chala  cho’llar,  quruq  cho’llar,  to’qaylar, aralash  va  archali  o’rmonlar,  alp  o’tloqlari  h’amda 

sovuq tog’ cho’llari kabi biomlar uchraydi. 

O’rta  Osiyo  va  Kavkaz  atrofida  dengiz  sath’idan  ko’tarilgan  sari  iqlim  h’amda  tuproq sharoiti  o’zgarib boradi. Joyning 

absolyut  balandligi  qancha  yuqori  bo’lsa,  iqlim  shuncha  salqin  bo’ladi.  Bunday  h’olat  faqat  tuproqni  emas,  balki  o’simliklar 

dunyosini h’am o’zgartiradi. Natijada tekisliklarda  o’sadigan,  issiqsevar  yoki  kserofit  o’simliklar  o’rnini  asta-sekin  sovuqga 

chidamli yoki mezofil o’simliklar egallaydi. Tabiatdagi bu h’odisa vertikal zonalliq deyiladi. 

Bundan  tashqari, 1969 yili  ota-bola  K.Z.Zokirov  va  P.K.Zokirovlar  tamonidan  o’simliklarning  ekologik 

klassifikatsiyasi  taklif  qilindi.  Bunda  O’rta  Osiyo  o’simliklari  baland  mintaqalar  bo’yicha  tarqalishiga  asosan  quyidagi 

zonallikga (poyasga) bo’linadi: 

1. Cho’l  zonasi  -  O’rta Osiyoning butun tekislik qismi. Dengiz sath’idan  500  -  600  m. balandlikda joylashgan. 

2. Adir zonasi - Cho’l va tog’ zonalari o’rtasida joylashgan. Dengiz sath’idan 500 - 700 m. ba’zi joylari esa 1200- 1600 m 

balandlikda joylashgan. 

3. Tog’  zonasi  -  bu  zona  dengiz  sath’idan   1200-1500  dan  2700  -  2800   m   gacha  bo’lgan  balandliklarni 

egallaydi. 

4. Yaylov zonasi - Dengiz sath’idan 2700-2800 m balandlikdan eng yuqori cho’qqilargacha bo’lgan joylar yaylov zonasi 

h’isoblanadi. 

Er - h’avo muh’itida, ya’ni quruqlik ekotizimlari uchun quyidagi xususiyatlar tegishlidir yoki ular suv muh’itidan quyidagi 

belgilari bilan farq qiladi: 

---

 

45 

1.  Quruqlikda asosiy chegaralovchi omil - bu namlik h’isoblanadi. 

2.  Harorat quruqlikda suv muh’itiga nisbatan ko’proq o’zgarib turadi. 

3.  Tuproq organizmlar uchun asosiy tayanch vazifasini bajaradi. 

4.  Quruqlikda  turli  geografik  to’siqlar  (tog’lar,  daryolar,  cho’llar)  organizmlarning  erkin  h’arakat  qilishiga  h’alaqit 

beradi. 

5.Substrat  xarakteri  -  quruqlik  ekotizimlari  uchun  muh’imdir.  Tuproq  h’ar  xil  biogen  elementlarning  manbai 

bo’lib,  yuqori  taraqqiy  etgan  ekologik  muh’itdir.  Quruqlikda  yuqori  taraqqiy  etgan  o’simlik  va  h’ayvon  taksonomik 

guruh’lari uchraydi, ularning eng murakkablari ustunlik (dominantlik) qiladi. 

 

2 - asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi:  Gidrobiontlarning ekologik guruh’larini tah’lil qilish, suv o’simlik va 

h’ayvonlarining moslanish xususiyatlarini bayon qilish, okeanlarning ekologik zonalari h’aqida tushuncha berish. 

Ma’lumki,  h’amma tirik organizmlar uchun suv, tuproq, h’avo - asosiy h’ayot muh’iti h’isoblanadi. Bulardan suv - 

muh’it sifatida ko’pgina organizmlarga xizmat qiladi. Suv muh’itida yashovchi organizmlarga – g i d r o b i o n t l a r deb ataladi. 

Dunyo okeanida suv qatlami - pelagial («re1agos» - dengiz); suv tubi - bental («benthos» - chuqurlik) deyiladi. 

Pelagial  organizmlar  suvning  ma’lum  qatlamlarida  faol  suzishi  yoki  turishi  mumkin.  Shunga  ko’ra,  pelagial  organizmlar 

ikkita guruh’ga bo’linadi: 

1.  Nekton; 

2.  Plankton. 

Chuqur  joyda  yashovchilar  esa  uchinchi  guruh’ni,  ya’ni  3.  Bentosni  h’osil  qiladi,  yoki  aytish  mumkin  -  yashash 

muh’itiga bog’liq ravishda suv organizmlari quyidagi h’ayot shakllariga bo’linadi: 

1. Nekton («nektos» - suzib yuruvchi). Bular suv qatlamida faol h’olda suzib yuruvchi, suvning chuqur joyi bilan aloqasi yo’q 

h’ayvonlardir.  Asosan  ular  yirik  bo’ladi.  Masalan:  baliqlar,  kitlar,  kalmarlar.  Ko’pgina  dengaz  baliqlari  suv  qatlamlarida  juda 

katta  tezlik  bilan  h’arakat  qiladilar.  Masalan:  soatiga  45  -  50; 100-110  km  va  qilich  -  baliqlar  soatiga  130  km.  gacha  tezlikda 

h’arakat qiladilar. 

2. Plankton («planktos» - adashib yuruvchilar). Bular tez faol h’arakatlanmaydigan organizmlar. Ular oqimga qarshi tura 

olmaydilar.  Suv  qatlamida  uning  oqimi  yoki  to’lqinlari  ta’sirida  h’arakatlanadi.  Bular  asosan  mayda  h’ayvonlar  - 

zooplankton, (kichik  qisqichbaqasimonlar) bir h’ujayrali suv o’tlari - fitoplanktonlardir (yashil, ko’k-yashil, diatom suv o’tlari). 

Plankton organizmlar suv yuzasida yoki chuqurlikda h’attoqi tubida joylashadilar. 

Suv yuzasida joylashganlari: 

Z. Neyston (suzuvchi) masalan: chivinlar, uning lichinkalari kiradi;  

4. Tanasining yarim qismi suvda, qolgan yarmi suv yuzasida joylashganlari esa Pleyston nomini olganlar. Bunga misol qilib 

ryaskani olish mumkin. 

Plankton organizmlari xajmi jixatidan h’am farqlanadi: 

  Nannoplankton - judayam kichik (judayam kichik suv o’tlari va bakteriyalar kiradi). 

  Mikroplankton - kichik (ko’pchilik suv o’tlari, sodad h’ayvonlar) 

  Mezoplankton -o’rtacha (uzunligi 1sm dan oshmaydigan h’ayvon va o’simliklar) 

  Makroplankton - yirik (meduzalar, krevetkalar)  

  Megaplankton - judayam yirik (yirik bir metrdan oshiq keladigan h’ayvonlar) 

5. Bentos («benthos" - chuqurlik). Suvning tubida yopishib va o’rmalab yurib yashaydigan organizmlar. 

 

Ular h’am 2 ga bo’linadi:  

1.  Fitobentos 

2.  Zoobentoslarga. 

Dengiz fitobentoslari asosan bakteriya va suv o’tlari (diatom, yashil, qizil, qo’ng’ir)dan iborat. Dengiz tubining qoyali 

va tosh maydonchalarida fitobentoslar juda ko’p bo’ladi. Masalan: laminariya, fukuslar. Ayrim h’ollarda 1 m joyda 30 kg gacha 

biomassa h’osil qiladi. 

Chuchuk suvlarda qirg’oqdan ichkariga tomon fitobentos poyaslari aniq ko’rinib turadi.              Masalan: 1 - poyasda 

yarim botiq o’simliklar (qamish, rogoz, osoqa); 2 - poyasda botiq o’simliklar ya’ni suzuvchi barglari bilan (kubushka, kuvshinka, 

ryaskalar, vodoqraslar); 3 - poyasda esa botib o’suvchi o’simliklar - rdestlar, elodeyalarni ko’rish mumkin ekan. 

Chuchuk suv h’avzalarida zoobentoslar dengiz, okeanlarga qaraganda kam uchraydi. Bular                          asosan - soddalilar, 

chuvalchanglar, molyuskalar, h’asharotlarning lichinkalari h’isoblanadi. 

1. Perifiton («peri» - atrofida, oldida). Bular yuksak o’simliklarning poyasiga yopishib ko’tariluvchi molyuska, kolovratka, 

gidra va boshqalar h’isoblanadi. 

Suv organizmlarining ekologik plastikligi. 

Suv organizmlari erdagilarga qaraganda kam ekologik plastiklikga ega, chunki suv turg’un muh’it h’isoblanadi. Dengiz 

o’simlik va h’ayvonlari eng kam plastiklikga egadir. Ular suvning sho’rlanishi va h’aroratning o’zgarishilarini judayam sezadilar. 

Yuqori  ekologik  plastiklikga  ega  bo’lgan  gidrobnontlar  keng  tarqalgandir.  Masalan:  Elodeya.  Ekologik  plastikligi  tor 

organizm tipik stenoterm - lotos (nilufar) o’simligi h’isoblanadi. U faqat yaxshi isigan kichik suv h’avzalarida o’sadi. 

Suv o’simliklarining moslanish xususiyatlari. 

Suv  o’simliklarining  ekologiyasi,  erda  o’sadiganlardan  keskin  farq  qiladi.  Birinchi  navbatda  ularning  ildiz  tizimi, 

o’tkazuvchi  to’qimalari  kuchsiz  taraqqiy  etgan. 

İldiz tizimi substratda yopishib, o’simlikni suvda ushlab turishga xizmat qiladi, 

mineral  oziqlanish  va  suv  bilan  ta’minlamaydi.  Ularning  oziqlanishi  butun  tanasi  orqali  sodir  bo’ladi.  Kuchli  taraqqiy  etgan 

ildizpoyasi  (ayrim  turlarda),  vegetativ  ko’payish  va  oziq  moddalarni  to’plash  maqsadida  xizmat  qiladi.  Mexanik  to’qimalari 

kuchsiz rivojlangan. Barg, poya, ildizlarida h’avo bilan to’lgan h’ujayra oraliqlari, bo’shliqlari mavjud. Shuning uchun h’am 

ular suv yuzasida oson suzib yuradi.  

---

 

46 

Suv h’ayvonlarining moslanish xususnyatlari. 

O’simliklarga  qaraganda  h’ayvonlarning  suv  muh’itiga  moslashuvi  yanayam  xilma-xildir.  Ularning  ichida  anatomo  - 

morfologik, fiziologik, h’ulq - atvor va boshqa moslashuv belgilarini ajratish mumkin. 

Suv qatlamlarida uchraydigan h’ayvonlarda  birinchi navbatda suzishini  tezlashtiradigan, suv oqimiga qarshi  tura oladigan 

moslanishlar mavjud. Suv tubidagilarda esa aksincha: suv yuziga chiqmaslik, kuchli oqadigan suvlarda h’am tubida o’zini ushlab 

tura olishi kabilar rivojlangan. 

Faqat  suv  muh’itidagina  -  h’arakatsiz,  sutstratga  yopishib  yashaydigan  h’ayvonlarni  ko’rish  mumkin.  Ularga  tana 

tuzilishining  o’ziga  xos  ekanligi, (tana  zichligi  suvning  zichligidan  katta),  maxsus  moslamalarning  (substratga  yopishib  turishi 

uchun) bo’lishi xarakterlidir. 

Suvda  tovush  h’avodagiga  nisbatan  tez  tarqaladi.  Shuning  uchun  h’am  kuz  yordamida  mo’ljal  olishdan  ko’ra 

gidrobiontlar  uchun  tovush  yordamida  mo’ljal  olish  afzal  h’isoblanadi. Hayvonlar  judayam  nozik  to’lqin  uzunliklari  o’zgarishini 

h’am  sezar  ekan.  Masalan:  meduzalar,  baliqlar,  qisqichbaqasimonlar,  molyuskalar,  sutemizuvchilar  tovush  chiqarish  orqali 

aloqada bo’ladilar. Ba’zi bir gidrobiontlar ozuqa topishda aks sadodan foydalanadilar.  

Okeanlarning ekologik zonalari. 

Suv  muh’itida  gorizontal,  ayniqsa  vertikal  h’oldagi  zonallik  xarakterli  h’isoblanadi.  Yuqorida  qayd  etilgani  kabi  suv 

qatlami  –  pelagial  zona,  okean  tubi  –  bental  zona  deb  ataladi.  Bental  zona  o’z  navbatida  supralitoral,  litoral,  sublitoral,  batial, 

abissal zonalarga bo’linadi.                            Supralitoral – okeanlarning qirg’oqi h’isoblanadi. Litoral zonaning yuqori qismi, 

ya’ni  suv  tulkini  eng  yuqori  ko’tarilib  boradigan  joylardan  iborat  bo’lib,  bu  erlarda  quruqlikda  va  okeanda  yashaydigan 

organizmlar tarqalgan. 

Litoral – dengizning qirg’oq tubi h’isoblanadi va suv qaytgan vaqtda qurib qoladi. Bu zonaga suvning  pasayishi  chegarasi 

bilan  eng  yuqori  ko’tarilishi  oralig’i  deb  qarash  mumkin.  Bu  zonada  yashovchi  organizmlar  sutka  davomida  2  marta  suv  bilan 

ta’minlanib, 2 marta undan h’oli bo’ladi. Chegarasi 40 - 50 m chuqurlikgacha boradi. 

Harorat  va  suvning  sho’rlanishi  keskin  o’zgarib  turadi,  suv  pasayganda  quyosh  nurlari  bu  zonaga  tik  tushadi. 

Sublitoral - okeanning qirg’oq bo’yi h’isoblanadi. U litoral zona bilan qo’shilgan h’olda          40 - 50 m. dan 200 m. gacha va 

undan  chuqurroq  joylarni  egallaydi.  Bu  erlar  bentos  suv  o’tlari  va  sanoat  uchun  ah’amiyatli  umurtqasiz  h’ayvonlarga  boy 

h’isoblanadi. 

Batial – 200 - 2000 m.  gacha qiyalikdagi chuqurliklarni egallab olgan, ya’ni nerit va abissal zonalar oralig’ini tashkil 

etadi.  Bu zonaning yuqori qismiga kuchsiz yorug’lik tushishi, quyi qismiga esa mutlaqo ko’zga ko’rinadigan nurlarning etib 

bormasligi  bilan  xarakterlanadi.  Harorat  va  suvning  sho’rlanishi  h’am  o’zgarib  turadi.  Nerit  zonaga  nisbatan  shag’al, 

chig’anoqlardan iborat h’amda loy qatlami bilan ajralib turadi. 

Abissal  –  dunyo  okeanining  tubiga  to’g’ri  keluvchi  dengizning  2000  m.  dan  ortiq  chuqurliklarini egallaydi. Bu 

zonada  suvning  h’arakati  judayam  sekin,  h’arorat  0°S  atrofida.  mutlaqo yorug’lik tushmaydi. Shuning uchun yashil o’simliklar 

bo’lmaydi.