Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

MA’RUZA  –  13  

Mavzu: Quruqlik va suv ekotizimlari 

 

Reja: 

---

 

44 

1.  Quruqlik va suv ekotizimlarining asosiy xususiyatlari. 

2.  Suv muh’itidagi h’ayot 

 

Mavzuga  oid  tayanch  tushuncha  va  iboralar:  pelagial,  bental,  gidrobiont,  nekton,  plankton,  bentos,  neyston,  pleyston, 

perifiton, supralitoral, litoral, sublitoral, batial, abissal, leytik, lotik, limnik, profundal zonalar, cho’l, adir tog’, yaylov zonalari. 

 

1  -  asosiy  savol  bo’yicha  o’qituvchining  maqsadi:  Quruqlik  va  suv  ekotizimlarining  asosiy  xususiyatlarini  bayon  etish. 

Suv  muh’itidagi  h’ayot  va  quruqlik  ekotizimlarining  suv  muh’itidan  farqli  belgilari  h’aqida  fikr  yuritish,  talabalar  ongiga 

singdirish.  

 

Evolyutsiya  jarayonida  quruqlikda  yashovchilarda  o’ziga  xos  anatomo  -  morfologik,  fiziologik,  xulqiy  va  boshqa 

moslanishlar  kelib  chiqgan.  Ularda  nafas  olish  jarayonida  kislorodni  o’zlashtirish  chun  organlar  h’osil  bo’lgan.  Masalan: 

o’simliklarda  og’izchaning  bo’lishi;  h’ayvonlarda  o’pka  va  traxeya.  Noqulay  sharoitdan  h’imoyalanish  uchun  murakkab 

moslanishlar  ishlab  chiqilgan  (h’ayotiy  tsikllarning  davriyligi  va  maromi,  to’qimalarning  tuzilishi);  tuproq  bilan  aloqaning 

o’rnatilishi  (o’simlik  ildizi,  h’ayvonlar  qoldig’i);  ozuqa  axtarish  maqsadida  h’ayvonlarda  judayam  kuchli  h’arakatchanlikning 

ishlab chiqilishi; uchuvchi h’ayvonlarning paydo bo’lishi - ular esa h’avo oqimi bilan o’simliklarning meva, urug’, changlarini bir 

joydan ikkinchi joygatashiydi. 

Er  yuzasidagi  ekotizimlar  ko’p  yarusli  bo’lib,  ular  h’ar  xil  balandliklarda  vertikal  joylashgan  qatlamlarga  ega.  Masalan, 

o’rmonlarda bir necha yaruslarni ajratish mumkin: 

1. Daraxtlar 

2. Butalar 

3. Butachalar 

4. Ko’p yillik 

5. Bir yillik 

6. Lianalar va h’oqazo 

Hayvonlar h’am o’rmonda h’ar xil yaruslarni egallab, ya’ni h’ar xil balandlikda yashaydilar. Ko’pgina qushlar o’z inlarini 

erda  qursa,  ayrimlari  daraxtlarning  ustiga  quradi.  Har  bir  yarusdagi  mavjud  o’simlik,  umurtqali  va  umurtqasiz  h’ayvonlar 

o’rtasida kuchli bog’lanishlar kuzatiladi. 

Quruqlik muh’itida suv muh’iti kabi aniq ajratilgan iqlim zonallikni ko’rishimiz mumkin. 

O’simlik  va  h’ayvonlar  h’ar  qaysi  zona  uchun  xos  bo’lgan  sharoit  bilan  chambarchas  bog’liq  bo’ladi,  chunki  ular  shu 

erlarda yashaydilar va birinchi navbatda kompleks iqlim omillariga moslashadilar. Bu esa tuproq sharoitiga, relefiga, geografik va 

joyning boshqa xususiyatlariga h’am bog’liq bo’ladi. G.Valter asosan 6 ta iqlim zonasini ajratadi. 

1.  Ekvator 

2.  Tropik 

3.  Quruq subtropik 

4.   Almashinib turuvchi 

5.   Mo’tadil 

6.   Arktik 

Har bir iqlim zonasi o’zining o’simlik va h’ayvonot olami bilan tavsiflanadi. Eng boy h’ayotiyligi va h’osildorligi bilan 

tropik o’rmonlar, yirik daryolarning qirg’oqlari, subtropik o’rmonlar ajralib turadi. Cho’llarda, sah’rolarda esa kam bo’ladi. 

O’ziga  xos  o’simliklar  dunyosi  va  landshaftiga  ega  bo’lgan  biogeotsenozlar  geografik  zonallik  bilan  h’am  chambarchas 

bog’liq  bo’ladi.  Geografik  zonallik  natijasida  biomlar  deb  ataluvchi  yirik  regional  ekotizimlar  h’osil  bo’ladi.  Bunday  biomlarga 

tundra, tayga, o’rmon, cho’l, dasht va tropik o’rmonlar misol bo’ladi.