|
MA’RUZA – 15
Mavzu: Tabiat va atrof muh’itni muh’ofaza qilish.
Reja:
1. Tabiatni muh’ofaza qilish.
İnsonning tabiatga ta’sir shakillari
2. Atrof muh’it ifloslanishining sotsial – iqtisodiy oqibatlari.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Bevosita, bilvosita ta’sir, ijobiy, salbiy ta’sir, tabiiy resurs, ruxsat etilagan
miqdor (REM), mineral, organik, bakterial, biologik ifloslovchi birikmalar.
1 - asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Tabiatni muh’ofaza qilish tushunchasi h’aqida, insonning tabiatga ta’sir
shakllari va uning turli tarixiy davrlarda tabiatga ko’rsatib kelgan ta’sirini bayon etish. Tabiiy resurslar va uning
klassifikatsiyasini tushuntirish, demografiya, urbanizatsiya.
İnson va atrof - muh’it o’rtasidagi o’zaro munosabatlar keskinlashgan, fan - texnika jadal rivojlangan davrda tabiatni
muh’ofaza qilish eng asosiy muammolardan h’isoblanadi.
Tabiatni muh’ofaza qilish tushunchasi insonning atrof muh’itga salbiy ta’siri yuzaga kelgan uzoq o’tmishdan yaxshi
ma’lum.
Agar ilgari tabiatni muh’ofaza qilish deganda ma’lum amaliy tadbirlar majmuasi tushunilgan bo’lsa, so’nggi yillarda
aloh’ida kompleks fan shakllanmoqda.
Tabiatni muh’ofaza qilish deganda - xozirgi va kelgusi avlodlarning extiyojlarini h’isobga olgan h’olda tabiiy boyliklardan
oqilona foydalanish va atrof - muh’itni musaffo h’olida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mah’alliy, davlat
va xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi.
Tabiatni muh’ofaza qilish - jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida maqsad va mazmuniga ko’ra farqlangan.
Tabiatni muh’ofaza qilishning dastlabki bosqichida yo’qolib borayotgan aloh’ida o’simlik va h’ayvon turlarining muh’ofazasi
amalga oshirilgan.
İnsoniyatning extiyojlari o’sishi bilan tabiiy resurslarni muh’ofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish bosqichi vujudga
kelgan.
Atrof - muh’itning xozirgi zamon ekologik muh’ofazasi bosqichi - insonning tabiatga ta’siri umumsayyoraviy miqyosga
etgan XX asrning o’rtalarida boshlangan. Bu boskichning asosiy vazifasi - ekologik tizimlarni muh’ofaza qilish, ularning o’z -
o’zini tiklash qobiliyatini ta’minlash va biosferadagi muvozanatni saqlashdir.
Tabiatni muh’ofaza qilishning h’ozirgi asosiy vazifalari - tabiiy resurslaridan oqilona foydalanish, chiqindisiz ishlab
chiqarishni joriy qilish, atrof - muh’itni ifloslanigidan saqlash, salbiy o’zgarishlarni bashorat qilish, ularning oldini olishdan
va h’okazolardan iboratdir.
Tabiatni muh’ofaza qilish h’aqidagi fan juda serqirra bo’lib, u faqatgina geografiya, biologiya, fizika, kimyo, iqtisod
va boshqa ko’plab tabiiy va ijtimoiy fanlar tutashgan joydagina muvaffaqiyatli rivojlanadi.
İnsonning tabiatga bevosita va bilvosita, ijobiy va salbiy ta’sir shakllari ajratiladi.
51
O’rmonlarning kesilishi, h’ayvonlarni ovlash, yangi erlarni o’zlashtirish, konlarni qazish natijasida inson tabiatga bevosita
ta’sir ko’rsatadi.
İnsonning tabiatga bilvosita ta’siri - bevosita ta’sirning salbiy oqibatlari sifatida namoyon bo’ladi. Masalan: yangi
erlarning o’zlashtirilishi h’am o’simlik va h’ayvonlarning qirilishiga olib keladi. Tashlandiq erlarni, o’rmonlarni tiklash,
ko’kalamzorlashtirish, o’simlik va h’ayvonlarni ko’paytirish insonning tabiatga ijobiy ta’siriga kiradi. Har qanday ijobiy ta’sirning
h’am salbiy oqibatlari bo’lishi mumkin.
Jamiyat h’ayotini yashash vositasi bo’lgan turli tabiiy resurslarsiz tasavvur qilib bulmaydi.
Tabiiy resurs deganla - insonning h’ayoti, xo’jalik faoliyati uchun zarur bo’lgan barcha tabiiy jismlar, h’odisalar, jarayonlar
tushiniladi. Resurs degani - frantsuzcha «yashash vositasi» degan ma’noni beradi. (jadval - 3).
Tabiiy resurslar xarakteristikasini bilishi ulardan oqilona foydalanishda muh’im ah’amiyatga ega.
Suv va h’avo sifat jixatdan tugaydigan resurs h’isoblanadi. O’simlik va h’ayvonlarni faqatgina ma’lum populyatsiyasi
saqlanib qolgan h’oldagina qayta tiklash mumkin. Er osti qazilmalarining tiklanmasligini h’isobga olib, ulardan oqilona
foydalanish katta ah’amiyatga ega. Ularni qayta tiklab bo’lmaydi. Chunki er osti boyliklari million yillarda, ya’ni geologik
davrlardagina, juda sekin - astalik bilan tiklanadi. Shuning uchun ularni qazib olishda, tashish va ishlatishda
isrofgarchilikga, atrof - muh’itning ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
