O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

O‘lchov àsboblàrigà termik ishlov berish
. O‘lchov àsbobi
tàyyorlànàdigàn po‘latlàr quyidagi xossàlargà egà bo‘lishi lozim:

---

51
•••••
àsbob sirtining aniq o‘lchàmlàri và me’yorigà yetkàzilgàn
holàti sàqlànib turishi uchun po‘lat egilishgà nihoyatdà chi-
dàmli bo‘lishi;
•••••
hàroràt o‘zgàrib turgàndà issiqlikdàn kengàyish koeffitsi-
yenti kàm o‘zgàrishi;
•••••
ishlàtish vàqtidà àsbob tàsodifiy zàrbàlàrdàn uqàlànmàs-
ligi uchun yumshoqligi qoniqàrli bo‘lishi kerak.
O‘lchov àsboblàri tàyyorlànàdigàn po‘lat judà qattiq bo‘-
lishi uchun termik ishlov berish yo‘li bilàn màrtensit tuzili-
shini puxtàlàsh keràk.
O‘lchov àsboblàri uchun H (SHH15), HG, 20, 20H,
50, 55, 40H13 màrkàli po‘latlàr ishlàtilàdi. Yassi-pàràllel
o‘lchov vositàlàri và kàlibrlàr uchun H (SHH15) và HG
po‘latlàri ishlàtilàdi. HG po‘lati tàrkibidà uglerod miqdori ko‘p
(1,3—1,5 %) bo‘làdi.
Bir jinsli tuzilish hosil qilish uchun, bunday po‘latlàrdàn
yasàlgàn àsboblàr 850—860 °C dà me’yorlànàdi và 600 °C dà
bir soàt davomida bo‘shàtilàdi.
H và HG po‘latlàri 840—850 °C dà moydà toblànàdi.
Toblàsh uchun bundàn yuqori hàroràtdà qizdirilgàndà qol-
diq àustenit miqdori ko‘pàyadi. Toblàngàn po‘latdà vàqt
o‘tishi bilàn àsbobning hàjmi và o‘lchàmlàrini o‘zgàrtiràdi-
gàn o‘zgàrishlàr sodir bo‘làdi (eskiràdi). Ushbu o‘zgàrishlàr-
ga qoldiq àustenitning màrtensitgà àylànishi và màrtensit
pànjàràsining tetràgonàllik dàràjàsi kàmàyishi (màrtensitning
pàrchàlànishi) sàbàb bo‘làdi.
Eskirishining oldini olish uchun o‘lchov àsboblàrigà 203 K
dà sovuqlayin ishlov berilàdi, so‘ngrà 120—130 °C dà uzoq
vàqt (24—60 soàt) bo‘shàtilàdi.
Silliqlàngàndàn keyin dàrz ketishining oldini olish uchun
asbobni 2—3 soàt davomida qàytà bo‘shàtish lozim. Bundày
ishlov berilgàndàn so‘ng qattiqligi HRC 62—64 bo‘làdi.
Skobàlàr, àndàzàlàr, lekàlolàr kàm uglerodli 20, 20H
po‘latlàridàn yoki o‘rtàchà uglerodli 50, 55 po‘latlàridàn
tàyyorlànàdi. 20 và 20H po‘latlàridàn tàyyorlàngàn àsboblàr
sementitlànàdi, 790—810 °C dà moydà (20H po‘lati) yoki
suvdà (20 po‘lati) toblànàdi. Shundàn keyin 150—180 °C dà
2—3 soàt davomida bo‘shàtilàdi. Sementàtsiyalàngàn qàtlàmning
qalinligi yupqa (list po‘latdàn tàyyorlàngàn detàllàr) bo‘lgàni và
undà yuz beràdigàn o‘zgàrishlàr po‘latning umumiy hàjmi

---

52
o‘zgàrishigà kàm tà’sir etgàni tufàyli uzoq vàqt dàvomidà bo‘-
shàtish tàlàb etilmàydi.
50 và 55 po‘latlàridàn tàyyorlànàdigàn àsboblàr induksion
qizdirish bilàn toblànàdi. Bu deformàtsiya kàmàyishigà yordàm
beràdi và to‘g‘rilàshni osonlàshtiràdi. 150—180 °C dà 2—3 soàt
davomida bo‘shàtilàdi. 50 và 55 po‘latlàridàgi toblàngàn
qàtlàmning egilishgà chidàmliligi sementàtsiyalàngàn po‘lat-
làrnikidàn pàst bo‘làdi.
40H13 po‘lati korroziyabàrdosh àsboblàr uchun ishlàtilàdi.
Toblàngàndàn (950—1000 °C gàchà qizdirilib, moydà sovi-
tilgàndàn) keyin 120—130 °C dà 12 dàn 50 soàtgàchà
bo‘shàtilàdi. Po‘latning qattiqligi HRC 54—57 dàn oshmàydi,
bu hol me’yorigà yetkàzishdà sirti judà tozà detàllàr olishni
qiyinlàshtiràdi.