O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

son, raqam, arifmetik amallar, qo'shish va
ayrishga о 'rgatish, katta son, kichik son, hisoblash, katta guruh.
O lti yoshli bolalarg a m atem atikani o 'rg atish m etodikasi. Maktabgacha 
yoshdagi bolalar ta’lim -tarbiyasiga qo'yiladigan davlat talablarini hayotga joriy 
etish keng ko'lam li ish bo'lib, bu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 
Tulablarda belgilangan ko'rsatkichlarga erishish uchun davlat tomonidan zaruriy 
shart-sharoitlar va im koniyatlar yaratiladi. Xalq ta’limi vazirligi hamda joylardagi 
lu'Iim-tarbiyaga tegishli bo'lgan tashkilotlar va muassasalar talablarni hayotga 
joriy etish yuzasidan o 'z faoliyatini maqsadli yo'nalishda olib boradilar. 
Bolalarning bilim, ko'nikm a va malakalari har o'quv yilining 9-kunida tayanch 
dasturda keltirilgan talablar asosida nazorat mashg'ulotlari orqali tekshirib boriladi. 
6-7 yoshdagi bolalarning maktabga tayyorlik darajasi ushbu davlat talablari, 
ko'rsatkichlari asosida o'quvchilarni kasb-hunarga yo'naltirish va pedagogik- 
psixologik tashxis markazi mutaxassislari tomonidan tekshiriladi. Davlat talablari 
ko'rsatkichlariga erishish «Bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash tayanch 
dasturi» asosida bolalarning ilk va 6-7 yoshga yetgunga qadar amalga oshiriladi. 
Bolalarning bilim, ko'nikm a va malakalari har o'quv yili yakunida tayanch 
dasturda keltirilgan talablar asosida nazorat mashg'ulotlari orqali tekshirib boriladi. 
6-7 yoshli bolalarning maktabga tayvorgarlik darajasi ushbu Davlat talablari 
ko'rsatkichlari asosida tekshiriladi.
Bolalar bog'chasining tayyorlov guruhida bir haftada ikkita, bir yilda 72-74 
ta'lim faoliyati o'tkazish rejalashtiriladi. Ta'lim faoliyati sentabrdan may oyining 
oxirigacha har biri 25-30 daqiqadan o'tkaziladi. Ta'lim faoliyati kompleks 
rejalashtiriladi, y a ’ni 2-3 dastur vazifasi olinadi. T a’lim faoliyatlarida didaktik 
o'yinlar, ko'rgazm ali materiallardan keng foydalaniladi.
Bolalar 30 daqiqa davomida ta'lim faoliyatiga qiziqib qatnashishlari uchun
l.irbiyachilar quyidagi talablarga rioya qi 1 ishlari lozim:
1 14

---

1. Dastur materialini yaxshi cfzlashtirib olishi;
2. Puxta material (namoyish qiluvchi va tarqatma) tayyorlashi;
3. Butun ta'lim faoliyati davom ida bolalarning qiziqishini «ushlab turishga» 
e’tibor berishi;
4. Bolalar faoliyatini o ‘zgartirib turishga e ’tibor berishi;
5. T a ’lim faoliyati o ‘rtasida jism oniy m asq daqiqasi yoki harakatli o ‘yinlar 
o ‘tkazishni rejalashtirishi;
6. T a’lim faoliyatida bolalarning mustaqil xulosa chiqarishlariga erishishi;
7. Bolalarning xilma-xil javoblarini rag‘batlantirishi;
8. T o ‘g ‘ri javoblarga bolalarning diqqatini qaratib, butun guruh bolalari 
kerakli materialni o ‘zlashtirshlariga yordam berishi;
9. Har bir bolaning mustaqil ishlashiga erishishi lozim.
D astur materialini ta ’lim faoliyatlariga taqsimlashda bolalarning bilim va 
k o ‘nikmalariga, ularning tayyorligiga e ’tibor berish lozim. Tarbiyachi o ‘z nutqiga 
alohida e'tib o r berishi kerak. M axsus term inlam i to ‘g ‘ri q o ‘llay bilish katta 
aham iyatga ega. Masalan: son va raqam tushunchalarini aralashtirib yubormaslik 
kerak. «Qaysi son katta, qaysinisi kichik» deb so‘raladi (qaysi raqam katta» - 
deyish mumkin emas). Shartli oTehovlardan foydalanishda «Bu yerda necha 
oTchov» emas, «Necha oMchovni qo ‘yib olishga teng» - deyish kerak. Metodik 
ko ’rsatm alarda 
uchraydigan 
ayrim 
maxsus 
terminlarni 
(«klassifikatsiya», 
sonlarning miqdoriy tarkibi) tarbiyachi bolalarga tushintirishda ishlatmasligi, 
tarbiyachining nutqi bolalarga tushunarli bo‘lishi, tushuntirish hissi mazmunli, 
ifodali bo'lishi kerak. T a’limiy faoliyatda hamma bolalarning faol ishtirok 
etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bilan bir 
qatorda signalli kartochkalar boMishi tavsiya etiladi. Agar o ‘rtog"ining javobi 
to 'g 'r i boTsa, yashil kartochka, n o to 'g 'ri bo'lsa qizil kartochka, o ‘rtog4ning javobi 
uni qoniqtirm asa (o ‘rtog‘ining javobini to'ldirm oqchi bo'ulsa) ko'k kartochkani 
ko'rsatishlari lozim. Bunda ham ma bolalar o'rtoqlarining javoblarini diqqat bilan 
eshitishga harakat qiladilar. intizom ham buzilma_\di. («Men javob beray». 
« noto'g'ri» degan qichqiriqlar bo'lm aydi). Tavyorlov guruhida ishni tayyorlashdan
120

---

hmhlash lo/.im. Tarbiyachi bolalarni 40 gacha sanashga o'rgatishni davom ettiradi, 
I
kii
' bir sonni tegishli raqam bilan ifodalashga, har bir sonning qatordagi o ’rnini 
iiniqkishga. har bir son qaysi sondan keyin va qaysi sondan oldin aytilishi, 
miqdoriy va tartib sonlarni farq qilishga. son elementlarining katta kichikligiga. 
vaqin-uzoq m asofasiga. joylanishiga bog'liq emasligini o'rgatadi. Shunday qilib 
natural son qatori haqidagi muhim vazifa hal qilindi. Sanash, sanab ajratishda 
bolalar 
o'yinchoqlarni, 
predmetlarni, 
geometrik 
figuralarni, 
tovushlarni, 
harakatlarni sanaydilar. Sanashni mashq qilishda bolalar predmetlarni sanab 
tushirib qoidirilishi yoki predmetni bir necha marta qayta sanamasligi kerakligini 
tushunib oladilar. Son sanash y o ‘nalishiga bogTiq emasligini, sanashda miqdor va 
tartib sondan foydalanish mumkinligini tushunadilar. To'plamlarni sanash orqali 
va bir-birining tagiga qo'yib taqqoslash orqali aniqlash mumkinligini ko'radilar 
(masalan, yuqori qatorda 6 ta olma, pastki qatorda 7 ta nok bor. Ularni son shakli 
va raqam bilan belgilanadi). Bu tushunchalar o ‘yinlarda mustahkamlanadi: 
«Adashma», «Xatoni tuzat», «Nimaning o'rni o'zgardi?», Tovushlarni sanaydilar 
va uni sonli shakl raqam bilan ko'rsatadilar. Ayniqsa, 10 sonini raqam bilan 
yozishda alohida e ’tibor berish kerak. Buning uchun «0» ni tushintirish kerak. 
Doskaga 10 ta kvadrat qo'yiladi, birma - bir kvadratlarni olib qo'yib nechta qoldi, - 
deb so‘rab turiladi, oxirgi kvadratni olib qo‘ygach, bolalar «1 ta ham kvadrat 
qolmadi» - deyishadi. Bitta ham qolmaganligini «0» bilan belgilanadi. «0» sonini 1 
sonidan nechta kam, qo‘shuv 1 soni «0» sonidan nechta ko'p? — deb so'raladi. 
Buni aniqlab «0» sonining qatordagi o'm ini tushunadilar.
B o lala rn i m a sa la la r yechishga o ‘rgatish. Oldingi olib borilgan ishlar 
bolalarning yangi faoliyatga, hisoblashga o'gishlariga imkon beradi. Qo'shish va 
ayrishga o'rgatish — birinchi sinfda matematika o'qitishning asoslaridan biridir. 
Bolalar bog'chasida asosiy tayyorlov ishlari olib boriladi. Bolalr arifmetik 
masalalarni vechib hisoblash malakalarini egallab boradilar. Bu arifmetik 
amallarning m a’nosini tushinishga hamda unga ongli suratda yondashishga. 
kattaliklar. natija hamda amallar kumponenti o'rtasidagi o'zaro bog'lanishlarni
aniqlashga imkon beradi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar bir amalli oddiy
>
") !

---

masalalarni, yani narsalar ustida ish bajarishdan (qo‘shish, ayirish) bevosita kelib 
chiqadigan (qo‘shdik - ko'paydi, ayirdik - kamavdi) arifmetik masalalarni 
yechadilar. Bular yig‘indi va qoldiqni topishga qaratilgan masalalardir. Bolalarni 
katta songa kichik sonlarni qo ‘shish hollari bilan tanishtiriladi: ularni avval bir 
sonini qo'shish va ayirish, keyinroq 2 va 3 sonlarini qo'shish va ayirishga o ‘rgatib 
boriladi.
M a sa la la rn i yechishga o 'rg a tis h bo sq ich lari. M aktabgacha 
ta’lim 
yoshidagi bolalarni hisoblash faoliyatiga o ‘rgatish va masalalar bilan tanishtirish, 
ularga kichik-kichik hajmda bosqichma-bosqich bilimlar berish bilan amalga 
oshiriladi. Birinchi bosqichda bolalarga m asalalar tuzishni o'rgatish hamda ularga 
m asalalar m azm unida tevarak-atrofdagi hayotda o 'z aksini topishini anglab 
olishlarida yordam berish zarur. Ular masala strukturasi (tuzilishi)ni o'rganib, 
masalaning shart va savollarini aniqlaydilar, berilgan sonlarni muhim ahamiyatga 
ega ekanligini anglab oladilar. Bundan tashqari, ular masalalar yechishga, qo'shish 
va ayirish amallarini ongli tanlash va ifodalashga, m asalada aytilgan narsalar bilan 
bajarilgan am allar qanday miqdoriy o'zgarishlarga olib kelishini aniqlashga 
harakat qiladilar.
N az o ra t savollari va to p sh iriq la r:
1 .Olti yoshli bolalarga matematikani o'rgatish yo'llarini ayting .
2. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o'rgatishda nimalarga ahamiyat 
berish kerak?
3. M asalalarni yechishga o'rgatish bosqichlarini izohlang.
T o p sh iriq la r: Bolalarni arifmetik masalalar yechishga o'rgatishga oid
didaktik o'yinlardan misollar keltiring va masalalar tuzing.
A dab iy o tlar:
1 
.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. M aktabgacha ta'lim pedagogikasi. -Т .: 
11m zivo, 2006.
2. 
Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И.. К,осимова Х.И. Мактабгача тарбия 
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.: 
Укитунчи. 1995 й.
122

---

M A K TA B G A C H A YOSH DAG I BO LA LARNI M A TEM A TIK
R IV O JL A N T IR IS H JA RA Y O NID A M A NTIQ IY FIKRLASHN I 
LOYIH ALA SH
T ayanch 
s o ‘z
va 
b irik m a lar: