O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

vaqt tushunchasi, analizator, vaqtni his qilish,
sutka qism lari, vaqtning xususiyatlari, vaqtni his qilish
, 
yil fasllari.
V a q t va u n in g o‘ziga xos x ususiyatlari. Vaqt so‘zi yuz berib turuvchi 
voqea-hodisa, narsalarning asrlar, yillar, soatlar, minutlar va shu kabilar bilan 
o ’lchanadigan davomiyligi, shunday oMchov belgisiga ega bo'lgan obyektiv 
hodisani ifodalaydi. Vaqtning qaytmas xususiyatlari shuki, vaqtning bir tomonga 
yo'nalib o'tishi, u tabiat va jamiyatning harakatlanish y o ’nalishini ifodalaydi. 
Vaqtning asosiy qabul qilinishi bu sezish qobilivatidir. Har xil kompleks analizator 
vaqtni sezish qobiliyatining cho'zilishiga ta'sir qiladi, lekin asosiy xususivati deb
l.M. Secheno\ eshitish va tananing sezgi qobiliyatlariga e'tibor bergan «Vaqt
1 0 7

---

tovush va tananing sezish qobiliyati insonga vaqt haqida tushuncha beradi, shunda 
ham to ‘la o ‘z mazmuni bilan emas balki vaqt bir tom onlam a tovushning tortilishi 
va tananing sezishini tortilishi. Shuning uchun I.M .Sechenov eshitish va sezish 
xususiyatidan bu vaqt bcrshlig'ining analizatorlari degan edi. I.P.Pavlov 
ko‘rsatgan ediki,vaqtning hisoblanishi nerv sistemasining har bir elementiga, uning 
har bir hujayrasiga xos u buni eksperimental asosda isbotladi. Har qanday 
analizator «vaqtni hisoblashi» mumkin. I.P.Pavlov aytgan ediki, vaqtning 
fiziologik qabul qilinishi bu kishining tormozlanishi va ta ’sirlanishidir, bu esa 
vaqtni hisoblashga y o ‘l beradi. Bu fikrlar qator izlanishlar orqali ko‘rsatilgan. 
Ikkinchi signal sistem asida ta ’sirlanish vaqtning yetarli hisobga olinmasligidan 
kelib chiqadi, torm ozlanish jarayonida unga ko'proq baholash xususiyatidandir. 
Shunday qilib, aniq vaqt intervallarini vaqtinchalik baholash ta ’sirlanish va 
tormozlanish dinamik jarayonida aniqlanadi. Vaqt intervalida differensirovka bu 
vaqtga nisbatan shartli reflekslarning xosligidir.
T u rli yosh g u r u h la r id a b o la la rd a v a q tn i his qilish n i rivojlantirish. 2- 
kich ik g u ru h . 2-kichik guruhda bolalarning ertalab, kunduzi, kechqurun va 
kechasi 
vaqt 
oraliqlari 
haqidagi 
tasavvuri 
aniqlanadi. 
Sutka 
qismlarini 
kichkintoylar o ‘z faoliyatlari mazmunining o ‘zgarishiga ham da shu vaqt oralig‘ida 
o ‘z atroflarida b o ‘lgan katta yoshli kishilar faoliyatiga qarab farq qiladilar. Avval 
kundalik tartib, bolalarning uyqudan turish, ertalabki gimnastika, nonushta, 
m ashg'ulot vaqtlari qat'iy belgilab qo‘yilganligi va sutkaning bo‘laklari haqida 
tasavvur hosil qilish uchun real sharoitlar yaratadi. Pedagog vaqt bo‘lagining 
nomini aytadi va bolalarning shu vaqtta mos boMgan faoliyat turlarini sanab 
chiqadi. «Hozir ertalab, biz gimnastika qildik, yuvindik, endi esa nonushta 
qilamiz». Yoki allaqachon nonushta qilib boMdik, shug‘ullanib ham bo ‘ldik. Hozir 
kunduz kun. Tez orada tushki ovqatni yeymiz. M asalan, boladan quyidagilar 
so‘raladi: «H ozir ertalab. Sen ertalab nima qilasan? Sen o'm ingdan qachon 
turasan?» va shu kabilar. Kun davomida bolalar bilan birgalikda kunning turli 
boMaklarida bolalar va kaltalarning faolivatini tasvirlavdigan rasmlar ko’rib 
chiqiladi.Rasm lar shunday bo'lishi kcrakki. ularning vaqt bo'lagi uchun xarakterli
108

---

hoMagi belgilar aniq ko‘rinib tursin. Tarbiyachi rasmda tasvirlangan bolalar nima 
ish qilayotganliklarini va bu harakat qaysi vaqtda bajarilayotganligini aytadi. U 
bolalarga savollar beradi: «Sen erta bilan nima qilding? Kunduzi-chi?» Yoki «sen 
qachon o'ynaysan? Qaysi vaqtda sayr qilasan? Sen qachon uxlaysan?» Keyin 
bolalar, masalan, erta bilan, kunduzi yoki kechkurun kattalar yoki bolalar nima 
qilayotganliklari tasvirlangan rasmni tanlab oladilar. Bolalar asta sekin erta bilan, 
kunduzi, kechqurun, kechasi so‘zlarining aniq mazmunini tushinib oladilar, ularga 
em otsional rang beradilar. Bolalar o ‘z nutqlarida ulardan foydalana boshlaydilar. 
0 ‘y i n : “Zakovat” .
0 ‘yin qoidalari: Bolalar ikki guruhga bo‘linadilar. Har bir guruh berilgan 
uchta topshiriq va shartlarni bajaradilar.
1- 
to p sh iriq . Kun va tun tasvirlangan rasmlar aralash holda ikkita stolga 
bitta qilib qo’yiladi. Bolalar kun va tun tasvirlangan rasmlarni berilgan vaqt ichida 
alohida- alohida qilib yig‘ishadi. So'ng ko‘rsatib, izohlab berishadi.
2- to p sh iriq . Kun va tun rasmlarini chizishadi va izohlab berishadi.
3- to p sh iriq . “Topgan-topaloq” 
0
‘yini. Bolalar kun va tun haqidagi 
topishmoqlarini topishadi.
T o p ish m o q lar
1. Ikki y o ‘rg 'a yiroqda,
Biri kunda, biri tunda.