Samarqand davlat chet tillar instituti ingliz tili fakulteti maktabgacha va boshlang

partishligi, mehnatni sevmasligi tezda o`zining salbiy ta`sirini ko`rsatadi. Ota-
onaning bir-biriga nisbatan yuksak ahloqiy munosabatini ko`rgan bola kelgusida 
oila qurganda o`z turmush o`rtog`i bilan shunday yashashga tayyor bo`lib boradi. 
Hayot ilmida ona qiz bola uchun, ota esa o`g`il bola uchun ustoz, murabbiydir. 
Dono xalqimizda "onasini ko`rib qizini ol, raxini ko`rib bo`zini ol" deb bejiz 
aytilmagan [11,151].
Ota-onaning, avlod-ajdodlarining nojo`ya hatti-harakatlaridan, nopok 
ishlarida farzand ham aziyat chekadi, shunday odamlarning farzandi bo`lganidan 
ruhan afsuslanadi. Ba`zi ota-onalar farzandlarining kelajagini faqatgina moddiy 
ta`minlashdan iborat deb biladilar. Shuning uchun ham turli yo`llar bilan uzoq 
avlod-ajdodlariga etadigan mol-dunyo to`plashga harakat qiladilar, ochko`zlik 
kasaliga mubtalo bo`ladilar. Inson jismi-jonidagi kasalliklarni davolash mumkin, 

---

18 
lekin bu kasallikni davolash juda murakkab. U insonni insoniylikdan mahrum 
etadi, turli jinoyatlarga, noahloqiy hatti-harakatlar sodir etishga etaklaydi, el-yurt 
ichida obro`sizlantiradi. Bunday boylik farzandga baxt emas, baxtsizlik keltiradi.
Bola uchun o`z millati, madaniyati, san`ati, dini, oila an`analari, urf-
odatlarini chuqur bilish va ulardan ma`naviy ozuqa olish, g`ururlanish tarbiyaviy 
xarakter kasb etadi. Oila tarbiya maskani bo`lib, shaxsning kelajagi shu maskanda 
tarbiyaning qanday amalga oshirishiga tarbiyachi hisoblanmish ota-onaning o`z 
burch va vazifalariga qanday munosabatda bo`lishiga bog`liqdir. Oiladagi har bir 
kishining o`z burch va vazifalariga mas`uliyat bilan yondashishi oila 
mustahkamligi, jamiyat farovonligiga erishishning omili hisoblanadi. Oilaviy 
munosabatlar madaniyati qanchalik yuksak bo`lsa, jamiyatning taraqqiy etishiga 
shunchalik ijobiy ta`sir qiladi. Oila faqat er bilan xotin munosabatlarini emas, balki 
ota-onalar 
bilan 
bolalar, 
aka-ukalar, 
opa-singillar, 
qarindosh-urug`lar 
munosabatlarini ham ifodalaydi. Oila jamiyat bag`rida tashkil topib, taraqqiy etib 
borar ekan, o`zi ham ana shu jamiyatning kichik bir bo`lagi sifatida namoyon 
bo`ladi [12,200].
Tarixiy taraqqiyot tahlili shuni ko`rsatadiki, oiladagi bu munosabatlar o`z-
o`zidan, ziddiyatlarsiz shakllanmagan. Balki zamon ehtiyojiga mos holda 
o`zgarib, kurashlar jarayonida hozirgi holatiga kelgan. Hozirgi kunda ham 
oilaviy munosabatlar bola, ona-bola, qaynona-kelin va boshqa oila azolari 
o`rtasidagi munosabatlar turli darajada tafovutlidir. 
Oilaviy 
munosabatlardagi 
bu 
tafovutlarning 
chuqurlashishi 
ayrim 
holatlarda oilaning barbod bo`lishiga olib kelgan. Shuning uchun oilaning 
mustahqamlash 
maqsadida 
hamisha 
oilaviy 
munosabatlarin 
takomillashtirib kelingan. Oilaviy munosabatning sofligi, uning oiladagi 
bolalarning xulq-atvoriga, ma`naviy kamolotiga ta`sirini va ularning bolalar bilan 
o`zaro munosabatiga bog`liq bo`lgan. Oiladagi kundalik munosabat, bu hatto 
extiyoj bo`lib, bolani ijtimoiy va madaniy hayotga tayyorlashining asosidir. Ota-
onaning oiladagi moddiy, tashkiliy, tarbiyaviy va o`zaro shaxsiy masalalar 

---

19 
yuzasidan bir-biri bilan bo`ladigan munosabatlari sof, samimiy, erning xotinga, 
xotinning erga nisbatan o`zaro hurmati, ularning har qanday murakkab sharoitda 
ham o`zaro bir-birini tushuna olish, iffati asosiga ko`rilsagina, bunday oilada 
musaffo ma`naviy muhit vujudga keladi. Otaning onaga, akaning otaga 
betakalufligi, bir-biriga qo`pol muomalasi, hayotiy qiyinchiliklarni engishdagi bola 
tarbiyasidagi, oilaning moddiy ta`minotidagi, turli fikrlilik shu oiladagi o`zaro 
munosabatlarning buzilishga olib keladi. 
Ayniqsa, ota-ona munosabatidagi sabrlilik, o`ylab, aql-zakovat bilan oilaviy 
yumushlarini birgalikda maslahatli hal etilishi, ularning bir-biriga mehribonligi, 
farzandlarga bir hilda muomalada bo`lishi har ikkala tomonning qarindosh-
urug`lariga, qo`ni-qo`shnilariga bir hilda mehr-muhabbat, hurmat bilan qarashi, bir 
so`zligi, haqqoniyligi va x.k.lar. tarbiyada ijobiy samarasini beradi. Shuningdek 
ichish, chekish, giyohvandlik, yolg`ochilnk, manmanlik va boshqa shu kabi 
illatlaridan holi bo`lishi oilaviy munosabat madaniyatining sofligini ta`minlovchi 
xususiyatidir. Oilaviy munosabatlar madaniyatining takomillashuvi jamiyat 
taraqqiyotiga hamda har bir oila a`zolarinng jamiyatda va oilada gutgan o`rni, 
movqei, bajaradigan vazifasi, jamiyat va oilaning erkak va ayol farzandlariga 
munosabati, g`amxo`rligi, ijtimoiy himoyasiga bog`liq bo`ladi. Oilaviy 
munosabatlarining mag`zini tashkil etgan er-xotin munosabatlari oila o`zgarishi 
bilan o`zgarib boradi [13,22]. 
Ota-onalarning farzandlarga, farzandlarning ota-onalarga munosabatini 
to`g`ri yo`naltirish o`ta murakkab vazifa bo`lib, har bir oilaning o`ziga xos 
xususiyatidan kelib chikib, tarbiya jarayonida turli uslublarni qo`llashni talab 
etadi. Ota-onalar qanchalik ma`naviy boy, e`tiqodli va yuqori ma`lumotga ega 
bo`lsalar, shu darajada takomillashgan uslub orqali o`z farzandlarida munosabat 
madaniyatini shakllantira oladilar. Faqat maslahat berish, mu`qullash, jazolash, 
suhbat va fikr almashish bidangina emas, balki shaxsiy namunalari, bolalari bilan 
birgalikda ishlash, ularni mehnat faoliyatiga tortish orqali ham tarbiyalashlari 
kerak. Bolalar o`z faoliyatlarida ota-onalarning mashg`ulotlariga qiziqish bilan 

---

20 
munosabatda bo`lishsa, ular o`rtasida do`stona munosabatlar qaror topadi. Bolalar 
ota-onalaridan, aka-opalaridan o`zaro munosabat mezonlarini o`rganib, nima 
foydali ekanligini biladilar, bu orqali aniq tasavvurga ega bo`ladilar. Oila 
a`zolarining turmush va hayotiy tajribalari, madaniy saviyalari qanchalik boy 
bo`lsa, ular bolalar bilan shu darajada yaxshi muloqotda bo`la oladilar, ya`ni 
oilada qanchalik mustahkam bo`lsa, bolalarining iste`dod va imkoniyatlarini 
shunchalik boyita oladi. 
Jamiyatning o`zi ham oilalarni moddiy imkoniyatlarini yaxshilash, ota-
onalarnning madaniy saviyasini oshirish, yoshlarga ta`lim va tarbiya berish 
tizimlari faoliyatini yuksaltirish orqali yoshlarni jismonan sog`lom ma`naviy 
barkamol, ahloqiy pok qilib o`stirishga xarakat qiladi. Ota-onalar o`zaro 
munosabatlarining samimiyligi oilada bolalar tarbiyasiga ijobiy ta`sir qiladi. Zero 
oilada turmushning yaxshi tahlil etilishi, muayyan sog`lom ruhiy muhit, ya`ni 
mehnat, dam olish, ovqatlanish, o`quv mashg`ulotlari, o`yinlari, sayr qilish, bo`sh 
vaqtdan samarali foydalanish ko`ngildagidek ichki intizomi vujudga keltiradi. 
Shuning uchun doimo, har qanday .sharoitra xam oilada mu`tadil munosabatlarni 
saqlashga, unda sog`lom vaziyat o`rnatishga erishish lozim. Chunki oilada 
sog`lom ruhiy muhit bo`lmas ekan, yoshlarni tarbiyalashda ham er-xotin 
o`rtasidagi munosabatda xam, qo`yingki, oilaning boshqa azolari o`rtasida xam 
totuvlik va ososyishtalik bo`lmaydi. Bu esa, oilada turli ko`ngilsiz voqealarning 
kelib chiqishga sabab bo`ladi [14,172]. 
Oila - hayotiy mazmuniga hamda jamiyat tomonidan ma`qullanadigan 
xususiyatlarga ega bo`lgan ijtimoiy hodisa. Unda ijtimoiy hayotning barcha asosiy 
qirralari, 
vazifalari 
hamda 
xususiyatlari, 
sinkretik 
tarzda 
bo`lsa-da 
mujassamlashgan. Inson umri mobiynida oila ta`sirini sezib turadi, dastlab ota-
onasining oilasida, so`ng o`zi qurgan oilasida hayot kechiradi. Har ikki holda ham 
oila insonning shaxs sifatida qaror topishiga muhim tarbiyaviy ta`sir ko`rsatadi. 
Insonning shaxs sifatida hayotiy xususiyatlari, so`zsiz, oilada shakllanadi. 

---

21 
Inson oilada individual va ijtimoiy hayot ko`nikmalarini hosil qilibgina 
qolmay, balki unda o`zaro munosabatlarni yo`lga qo`yish bo`yicha ota-ona 
maqomini ham oladi. Shaxs ijtimoiy faolligini shakllantirishdek yaxlit jarayonning 
bu qirrasiga ko`plab omillar, jumladan, oilaning moddiy farovonligi, ota-onaning 
saviyasi, oilaviy qadriyatlar tizimi, bolaning ta`lim olish jarayonida ota-onaning 
ishtiroki singari jixatlar ta`sir ko`rsatadi. Oilada qabul qilingan va farzandga 
singdiriladigan madaniy qadriyatlar tizimi ota-onaning madaniy saviyasiga va 
manaviy darajasiga ham bog`liq. Agar ota-ona o`zlari qiziquvchan bo`lishsa, 
shubhasiz, ularning farzandlari ham bilimga ixlos qo`yadi. Oilada ehtiyojga 
aylangan kitob o`qish sirasi, ilmga intilish yo`li farzandlarga ta`sir etadi va 
muqarrar ravishda ularga o`tadi. Bolalarga xos bo`lgan ota-onaga taqlid qilish 
tabiiy ravishda bilimni ham o`zlashtirish uchun ma`naviy qadriyatlarni mustaqil 
ishlash mahoratini muntazam boyitib borishga bo`lgan barqaror ma`naviy 
extiyojga aylanadi. Bolaning mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantiradi [15,27]. 
Bolaga mustaqil harakat qilish imkoniyati berilishi zarur. Aks holda, u 
xayotga tayyor bo`lmay qoladi. Bolaga muayyan vazifa yuklanayotganda, oila 
a`zolari ushbu vazifaning ma`suliyatini xis ettirishlari lozim. Bir so`z bilan 
aytganda, bolaga berilayotgan oila tarbiyasida g`amxo`rlik bilan talabchanlik 
mutanosib ravishda bo`lishi kerak. Shundagina Vatanga fidoiy, sodiq, e`tiqodi 
mustahkam, jamiyat oldidagi mas`uliyatini xis etadigan, mustaqil fikrga ega 
shaxsni kamolotga etkazish mumkin. 
Oilada bola tarbiyasining o`ziga xos qoidalari mavjud bo`lib, ota-onalar ulardan 
o`rinli foydalnishlari lozim. Xususan, ular qo`ydagicha:

---

22 

oilada hissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish.

ota-ona obro`sini saqlash. 

tarbiyada ota-ona, kattalar o`rtasida talabchanlik birligi.

bola shaxsini mehnatda tarbiyalash va h.q. 
Oilada farzand tarbiyasini to`g`ri yo`lga qo`iishning asosii vazifasi, uning 
ma`naviy olamida e`tiqodni shakllantirishdir. Buning uchun ota-onalar eng avvalo 
oilaning mustahkam bo`lishini ta`minlamoqlari zarurdir.