O‘zbeкiston respubliкasi

LSQni ajratishning ahamiyati.
Tabiatda sof narsa uchramaydi. 
Har bir modda turli-tuman narsalarning qorishmasidir. Biroq sof 
moddani ajratib olish maqsadida uzoq vaqtlar davomida tadqiqotlar 
olib borilgan. Shu tariqa tozalangan atom ximiya fanidagi buyuk 
«topilma» bo‗ldi. Bu D.Mendeleyev davriy jadvalida o‗z aksini topdi. 
Til hodisalarini ham «tozalangan» holda o‗rganish muhim ahamiyat 
kasb etadi. Tozalangan atomlardan tabiatda uchramaydigan, lekin 
zarur bo‗lgan turli-tuman sun‘iy moddalar hosil qilinganidek, 
«tozalangan» LSQ ham boshqa «tozalangan» fonetik, leksik, 
morfologik hodisalar kabi, bugungi kunda tilni «mashinalashtirish», 
ya‘ni kompyuter orqali matn tarjima qilish, tuzatish, tekshirish kabi 
zamonaviy «yumush»larda muhim qiymat kasb etadi. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
LSQni qanday tushundingiz? 
2.
Hosilaning xususiyatlari haqida gapiring. 
3.
Qolipning tarkibini tushuntiring. 
4.
Qolipda umumiylik va xususiylik dialektikasi namoyon 
bo‗ladimi? 
5.
Umumlashtirishda nimaga e‘tibor qaratiladi? 
6.
Nosintaktik hodisalarga nimalar kiradi? 

---

316 
7.
Qolipning shakliy tomoni haqida gapiring. 
8.
Qolipning mazmuniy tomoni haqida gapiring. 
VALENTLIK 
 
Tayanch tushunchalar 
Valentlik, tobe valentlik, hokim valentlik, imkoniyat, sintaktik 
aloqa, leksik valentlik, sintaktik valentlik, morfologik shakl valentligi, 
gap, so„z birikmasi, lison, nutq, umumiylik, xususiylik 
 
74-
 
§. Valentlik haqida tushuncha. 
 
Valentlik 
aslida 
ximiyaviy 
atama, tilshunoslikda 
lisoniy 
birliklarning yuzaga chiqmagan birikuvchanlik-biriktiruvchanlik 
imkoniyati sifatida qaraluvchi lisoniy hodisaga nisbatan qo‗llanadi. 
Valentlikning ximiyaviy tavsifi quyidagicha. Masalan, kislorod 
(O) 
atomi boshqa turdagi yana ikkita atomni biriktirish imkoniyatiga ega. 
Bu uning elektron qavatidagi ikkita atomning bo‗sh o‗rniga qarab 
belgilanadi. Suv molekulasi (N
2
O)da bu bo‗sh o‗rinlar to‗ldirilgan. 
Shuningdek, nafaqat kislorod, balki vodorod (N) ham valentlikka 
ega bo‗lib, uning bo‗sh o‗rni bitta. Demak, ko‗rinadiki, suv 
molekulasida kislorodning ham, vodorodning ham 
valentlik 
imkoniyati voqelikka aylangan bo‗lib, ular kislorodda biriktiruvchi, 
vodorodda esa birikuvchi tabiatga ega. Har ikkala atom (vodorod va 
kislorod) ham bir-biriga muvofiq bo‗lgandagina birikma hosil qilishi 
mumkin. Masalan, vodorod va oltin atomlari birikib, molekula hosil 
qila olmaydi. 
Atomning valentligi ro‗yobga chiqmagan, namoyon bo‗lishi 
uchun sharoit talab etiladigan imkoniyat. Lisoniy birlik ham ana 
shunday birikish-biriktirish imkoniyatiga ega, u (ya‘ni valentlik) ham 
lisoniy birliklarning o‗zi bilan muayyan til jamiyati a‘zolari ongida 
yashaydi. Masalan, 
o„qi 
leksemasi kishi ongida bir nechta bo‗sh 
o‗rniga ega holda mavjud bo‗ladi va nutqda voqelanib, bir vaqtda 
o‗ziga shuncha birikuvchini ham torta olishi mumkin. Uni chizmada 
quyidagicha tasavvur qilish mumkin (30-jadval): 

---

317 
30-
 
jadval 
kim?