O‘zbeкiston respubliкasi

So„zshakl va uning asosiy turlari: nol shakl, sintetik, analitik, 
aralash, juft va takroriy shakllar. 
Leksema nutqqa chiqqanda, 
albatta, grammatik shakllangan bo‗ladi. Masalan, 
Men sarguzasht 
kitob
larni 
sev
ib 
o„qi
yman
. 
Leksemaning nutqda voqelangan ko‗rinishi 
so
„
zshakl 
deyiladi. 
So‗zning grammatik shakli bir leksemaning nutqdagi har xil tusli 
o‗zgarishi bo‗lib, u bir sememaning o‗zini yuzada chiqarib, yo 
qo‗shimcha ma‘no ottenkasi tusi bilan farqlanadi yoxud bir 
leksemaning boshqa leksemaga nutqdagi sintaktik munosabatini 
ko‗rsatadi. Shu sababli so‗z yasovchidan boshqa qo‗shimchaning 
barchasi 
grammatik shakl yasovchi, grammatik shakl 
deb yuritiladi. 
Bir leksemaning ma‘lum bir sistemaga kiruvchi grammatik shakli 
bir butun holda paradigmani tashkil qiladi. Masalan, 
olma, olmaning, 
olmani, olmaga, olmada, olmadan 
so‗zshakllari 
olma 
leksemasining 
kelishik paradigmasi. Morfologik paradigma (grammatik shakllar 
sistemasi) har bir so‗z turkumi uchun alohida (son, daraja, nisbat, 
o‗zgalovchi) bo‗lishi ham, ko‗pchilik mustaqil so‗z turkumlari uchun 
umumiy bo‗lishi ham (kelishik, egalik, kesimlik) mumkin. 

---

172 
O‗zbek tilida so‗z bir grammatik ko‗rsatkichli yoki bir necha 
grammatik ko‗rsatkichli bo‗lishi mumkin. Masalan, yuqorida 
keltirilgan 
sarguzasht 
so‗zi bir grammatik ko‗rsatkichli (oddiy daraja), 
kitoblarni 
ikki grammatik ko‗rsatkich (tushum kelishigi, ko‗plik 
son)li. Shuningdek, tilimizda grammatik shaklning ba‘zilari bir 
grammatik ma‘noni, ba‘zilari bir vaqtning o‗zida bir necha grammatik 
ma‘noni ifodalashi mumkin. Masalan, keltirilgan 
sevib 
so‗zshaklidagi 
-ib 
ko‗rsatkichi holat ma‘nosinigina, 
o„qiyman 
so‗zshaklidagi -
man 
shakli esa, ham birinchi shaxs, ham birlik ma‘nosini ifodalamoqda. 
Hozirgi o‗zbek tilida so‗zshaklning bir necha tipi mavjud: 
a)
affikslar yordamida hosil bo‗luvchi so‗zshakl (sintetik yoki 
«yopishgan» shakl); 
b)
nomustaqil (faqat grammatik ma‘no ifodalaydigan) so‗z bilan 
ifodalanadigan so‗zshakl (analitik yoki «ajralgan shakl»); 
d)
ham affiks, ham nomustaqil so‗z yordamida ifodalangan shakl 
(sintetik-analitik yoki «aralash» shakl); 
e)
so‗zning takroridan hosil bo‗lgan shakl (yoki takroriy shakl). 
Sintetik shakl affiksning tabiatiga qarab ikki ko‗rinishga ega: 
a)
affiksi moddiy shaklga ega bo‗lmagan (nol shaklli) so‗zshakl 
(
Shoir she‟r o„qiydi 
gapidagi 
shoir 
so‗zi bosh kelishikda va birlik 
sonda bo‗lib, bu ma‘noni ifodalovchi shakl