Gulchehra shadmanova, soyibjon mirzayev «zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari»

Axborot. 
«
Axborot
» atamasi uning berilgan qiymatida ko‘p ishlatiladi- bu 
ma’lumot, biror-bir voqea, faoliyat to‘g‘risida xabar v.h. Biroq bu tushunchaning 
maxsus ta’rifi har xil sohada har xil berilgan
3
. 
«Axborot» ta’rifining bir nechta ta’riflarini keltiramiz:
 
•
Axborot bu- bir kishidan boshqasiga og‘zaki, yozma yoki boshqa usul bilan 
jo‘natiladigan xabardir [БСЭ, 1980]; 
•
Axborot bu - tarkibi darak berish yoki signaldan iborat; xabar, jarayonda 
qaralayotgan ob’ekt bo‘yicha bilimini kengaytirishga yordam beruvchi, ularni 
uzatish yoki qabul qilish [Terminologik lug‘at, 1991]. 
Iqtisodiyotda axborotni butun mamlakat xo‘jaligini yoki uning alohida 
ob’ektlarini boshqarishda foydalanish uchun belgilash, uzatish,saqlash va qayta ishlash 
zarur bo‘lgan xabar sifatida qarashadi.
Huquqiy nuqtai nazardan axborot jamiyatning huquqiy tizimida, uning tizim 
ostilari va elementlarida ro‘y beradigan voqea to‘g‘risida ayrim turlicha xabarlar 
yig‘indisi sifatida aniqlanadi.
Fizikada axborot u yoki bu xabarning paydo bo‘lish extimolini hisobga oluvchi 
3
О.Л. Голицина и др. «Информационные системы»-М: ИНФРА-М, 2014

---

13 
noaniqlik choralaridan iborat (Brillyuen). 
Genetikada axborot tushunchasi, DNKning polimerli zanjirlari bilan moddiy 
tasvirlangan beloklarning biosintezi dasturi sifatida aniqlanadi.
1.3.
 
Bilimlar va ilmiy axborot
.
 
«Axborot» tushunchasini inson-mashina va ijtimoiy tizimlardagi ahamiyatini 
qarash uchun «bilim» tushunchasini uning «axborot» va «ma’lumot» tushunchalari 
bilan munosabatini aniqlash zarur.
Bilimning прагматик ma’nosini ko‘rsatish shunga olib keladiki, «bilish»-bu 
individual aktlar bilan bog‘liq vaziyatlarda adekvat obrazda o‘zini tuta bilish 
demakdir. «Bilim» tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi: «Ilmiy bilish - bu inson 
ongidagi moddiy va nomoddiy haqiqatni aks etish natijasidan iborat barcha xabarlar 
yig‘indisidir. Boshqa axborotli-texnologik nuqtai-nazardan [Muranivskiy, 1982]da
 
ilmiy texnik axborot
bu
«hujjatlashtirilgan ilmiy bilish
-
muomilaga kiritilgan va 
jamiyatning ishlab turishi va rivojlanishida qatnashadigan
» deb ta’riflanadi. Bu 
ta’rif shuni ta’kidlaydiki, jamiyatda sirkulyatsiyaga «turtki» olmagan bilim, axborot 
sifatida qaralishi mumkin emas. Bu yerdan ham, axborot uni uzatilishi 
ta’minlanmagan moddiy tashuvchisiz mavjud emasligi, kelib chiqadi. Bu yerda 
axborotning mavjud bo‘lishi uni tashuvchisining turidan va taqdim etish usulidan 
bog‘liq bo‘lmasdan, lekin axborotdan foydalanish imkoniyati va samaradorligi 
bundan bog‘liqdir. Misol uchun, axborot, qabul qiluvchiga ma’lum bo‘lmagan, 
belgili tizimda taqdim qilingan bo‘lsa, yoki ma’lumotlar o‘qish qurilmasi mavjud 
bo‘lmaganligi sababli uni o‘qish mumkin bo‘lmasa ham ishlatilmaydi.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ilmiy texnik axborot ta’rifda ijtimoiy 
axborotning organik asosiy qismi sifatida unda quyidagi xususiyat va talablar aks 
etgan:
•
agar bilim olimlar, muxandislar va boshqa mutaxassislar tomonidan ularning 
amaliy foydali faoliyatlarida yaratilsa va foydalanilsa uni ilmiy texnik axborot 
sifatida qarash kerak; 
•
bilimni ijtimoiy-kommunikativ jarayonga qo‘shish sharti bilan uni «birinchi 
qo‘lga kiritgan» boshqalarga qulay holga keltira olsa, u axborotga aylanadi; 

---

14 
•
axborot, uni ijtimoiy-kommunikativ jarayonga qo‘shish va muomilaga kiritishni 
ta’minlash vositalarisiz ishlamaydi va mavjud bo‘lmaydi, ya’ni hech qanday belgi 
ko‘rinishidagi moddiy tashuvchi, buymdan ibotat material yoki texnik qurilmadan 
iborat bo‘lmasligi kerak; 
•
axborotni 
taqdim 
qilishning 
shakliga 
o‘zgarmas 
talab, 
ijtimoiylik, 
ommaviylik,uning boshqa kishilarga qulayligi(Dostupnost)dan iborat; 
•
faqat bilimning axborotga aylanishi uni fazo va vaqtda uzatilishini va amaliyotda 
foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi, natijada fannig bevosita ishlab chiqarish 
kuchlariga aylanish eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Axborot bilimning shakli sifatida namoyon bo'ladi. Axborot- bilim mavjud 
bo‘lishi va ijtimoiy amal qilishi hamda tarqalishini ta’minlovchi dinamik shaklidir. 
Axborotni olish orqali foydalanuvchi uni интеллектуал o‘zlashtirish orqali o‘zining 
yangi shaxsiy bilimlariga aylantiradi, ya’ni axborot asosida bilimni qaytadan 
yaratish paydo bo‘ladi. Bu bilimni axborotga va axborotni bilimga aylantirishning 
shartliligini ta’kidlaydi.
Axborot aniq masalalarni yechish jarayonida ma’lumotlarni ishlatish orqali 
paydo bo‘ladi, bunda sub’ektning yangi shaxsiy bilimi shakllanadi. Masala 
yechimining natijalarini alohida sub’ektlar orqali olingan qonunlar, nazariyalar, 
qarashlar va tushunchalar majmuasi ko‘rinishida umumlashtirib, bu vaqtda haqiqiy, 
tekshirilgan sifatida chiquvchi axborot, uni tashkil qilgan sub’ektdan uzoqlashib, 
umumlashtirilgan bilimni tashkil qiladi. Bunday bilimlar odatda hujjatlar va 
xabarlar shaklida taqdim qilinib, bular ularni qabul qilish kontekstdan ob’ektiv va 
bog‘liq bo‘lmay mavjud bo‘ladi va o‘z navbatida ma’lumot sifatida, shuningdek 
boshqa predmet sohasida boshqa kontekst bilan qaralishi mumkin.
 
Bu tushunchalarning funksional munosabatlari quyidagi chizmada keltirilgan.
Ma’lumotlar 
Bilimlar 
Kognitiv jarayon 

---

15 
1-rasm. Tushunchalar funksional munosabati 
Bir turdagi ma’lumotlar ularga o‘zaro ta’sir qiluvchi usullardan bog‘liq har xil 
axborotni ifodalashi mumkin. Ya’ni axborot ob’ektiv ma’lumotlar va sub’ektiv 
usullar o‘zaro ta’siri paytida mavjud va paydo bo‘ladi. Boshqa hamma vaqtlarda 
«potensial» holatda va ma’lumot ko‘rinishida bo‘ladi.