Geodeziya va marksheyderiya

13-MA’RUZA. VERTIKAL SYOMKA. NIVELIRLASH 
 
Reja: 
1.
Nivelirlash va ularning turlari. 
2.
Geometrik nivelirlash. 
3.
Asbob balandligi va asbob gorizonti. 
2.
Nivelirlar va ularning turlari. 
3.
Nivelir reykalari va sanoq olish. 
Tayanch iboralar: 
vertikal s’yomka, absolyut balandlik, nisbiy balandlik, 
nivelirlash, astronomik nivelirlash, geodezik nivelirlash, geometrik, trigonometrik, 
fizikaviy, mexanikaviy, aeronivelirlash, nivelir, oldinga va o‘rtadan nivelirlash, 
asbob balandligi, stansiya, oddiy va murakkab nivelirlash, nivelirlash yo‘li, 
bog‘lovchi nuqta, oraliq nuqta, oraliq sanoq, asbob gorizonti, nivelir turlari, 
silindrik adialak, o‘zicha o‘rnashuvchi, qiya ko‘rish nuri, klasslar, nivelir reykalari, 
sanoq olish, kostil, bashmak, adialakli nivelirlar. 
Nivelirlash va uning turlari.
Injenerlik ishlariga doir masalalarni echishda 
nuqtalarning bir-biriga nisbatan faqat gorizontal tekislikdagi o‘rinlarini 
belgilashning o‘zi kifoya qilmaydi, ularning vertikal tekislikdagi vaziyatini, ya’ni 
joyning baland-pastligini aniqlash va qog‘ozda
tasvirlash ham talab qilinadi. 
Gorizontal s’yomkada 
AB=D 
chiziqning gorizontal qo‘yilishi 
d 
aniqlanadi, vertikal 
s’yomkada esa 
D 
chiziqning vertikal tekislikka bo‘lgan proeksiyasi 
h 
aniqlanadi. 
Nuqtalarning vertikal tekislikda egallagan o‘rinlarini aniqlashga doir o‘lchash 
ishlarining yig‘indisi 
vertikal syomka 
deyiladi. Yer yuzasidagi nuqtalarning 
balandligi asosan dengiz yuziga nisbatan aniqlanadi. Bu balandlik 
absolyut 
balandlik 
deb, agar u son bilan ifodalansa, 
absolyut otmetka 
deb ataladi va 
H 
bilan 
belgilanadi. Masalan, 13.1-shakldagi 
A
va 
B 
nuqtalarning absolyut balandligi 
H
A
 
va 
H
B
, 
bularning ayirmasi 
H
B
—H
A
=h nisbiy balandlik 
deyiladi. Agar 
H
A
 
va 
h 
ma’lum bo‘lsa, 
B 
ning otmetkasi 
H
B
 
quyidagicha bo‘ladi: 
H
B
=H
A
+h
(13.1) 
13.1-shakl. 
ya’ni ikkinchi nuqta otmetkasi birinchi nuqta otmetkasiga shu nuqtalar orasidagi 
nisbiy balandlikning qo‘shilganiga teng. 
Nuqtaning otmetkasini topish uchun avval nisbiy balandlik aniqlanishi 
kerak. Nisbiy balandlikni aniqlash 
nivelirlash 
deyiladi. 
Nivelirlash ishlatiladigan asbob va nivelirlash usuliga qarab 
astronomik 
va 

---

geodezik 
bo‘ladi. Agar nisbiy balandlik gravimetrik (yerning og‘irlik kuchini 
aniqlash) karta yordamida shovun chizig‘ining og‘ishini aniqlash yo‘li bilan 
topilsa, bu usul 
astronomik nivelirlash 
deyiladi. Agar nisbiy balandlik matematik, 
fizikaviy ifodalar yordamida aniqlansa, 
geodezik nivelirlash 
deyiladi. Geodezik 
nivelirlashda quyidagi usullar geometrik, trigonometrik, fizikaviy, mexanikaviy, 
aeronivelirlash usullari qo‘llaniladi. Trigonometrik nivelirlash ikkiga: taxeometrik 
va geodezik nivelirlashga bo‘linadi; fizik nivelirlash ham barometrik, 
gipsotermometrik, gidrostatik nivelirlashga bo‘linadi.