|
Haqiqiy va magnitaviy azimutlar.
Yer yuzasidagi ixtiyoriy nuqtadan
o‘tgan geografik (haqiqiy) meridian yo‘nalishini istalgan vaqtda aniqlash mumkin
bo‘lavermaydi. Haqiqiy meridian yo‘nalishi astronomik kuzatishlar orqali
(masalan, Beruniyning hind aylanasi yordamida, qutb yulduzini kuzatish bilan)
aniqlanadi. Kundalik geodezik ishlarni olib borishda haqiqiy meridian o‘rniga
magnit strelkaning yo‘nalishi bo‘lgan magnitaviy meridian qabul qilinadi.
3.13-shakl. 3.14-shakl.
Magnit strelkani erkin aylanadigan qilib sixcha ustiga gorizontal holda
ilinsa, u yerning magnitaviy maydonidagi kuchlar ta’sirida ma’lum yo‘nalishni
egallaydi. Yer shimoliy va janubiy yarim sharining hamma nuqtasidagi magnitaviy
kuch chiziqlari o‘z davomida shimoliy yarim sharda bir nuqtada, janubda ham bir
nuqtada kesishadiki, bu nuqtalar
shimoliy
va
janubiy magnitaviy qutblar
deyiladi.
Magnitaviy qutblar yerning geografik qutblariga to‘g‘ri kelmaydi. Berilgan nuqta
magnitaviy o‘qining sathiy yuzaga tushgan proeksiyasi
magnitaviy meridian
deyiladi.
Chiziq uchidan o‘tgan magnitaviy meridian shimoliy yo‘nalishidan soat
strelkasi yuradigan tomonga yo‘nalgan chiziqqacha bo‘lgan burchak
magnitaviy
azimut
deyiladi va
A
M
bilan belgilanadi (3.13-shakl).
Magnit strelkaning og‘ish burchagi.
Bir nuqtadan o‘tgan geografik va
magnitaviy meridianlar bir yo‘nalishda yotmay, o‘zaro
burchak hosil qilib
kesishadi, bu
burchak
magnit strelkaning og‘ish
(qiyshayish)
burchagi
yoki,
qisqacha qilib,
magnitaviy og‘ish burchagi
deyiladi. Magnitaviy strelkaning
shimoliy uchi shimoliy yarim sharda haqiqiy meridianga nisbatan sharqda tomon
og‘sa,
og‘ish sharqiy
deyilib, musbat ishora bilan, g‘arbda bo‘lsa—
g‘arbiy
deyilib,
manfiy ishora bilan olinadi. Ba’zan bu og‘ish
H
va
G‘
kabi
SH
(sharqiy) va
G‘
(g‘arbiy) belgilar bilan yoziladi.
3.13-shaklda
CD
chiziqning
C
uchidan haqiqiy meridian
SHJ
va
magnitaviy meridian
SH
M
J
M
o‘tkazilgan.
CD
chiziqning haqiqiy
A
H
va magnitaviy
A
M
azimutlar orasidaga munosabat quyidagicha:
A
H
=A
M
+
,
(3.10)
ya’ni chiziqning haqiqiy azimuti magnitaviy azimut bilan magnitaviy
og‘ish burchagining algebraik yig‘indisiga teng. Og‘ish g‘arbiy bo‘lganda ham
formula (3.10) to‘g‘ri keladi. Masalan
H
=-3°
;
A
M
=75°18'
bo‘lganda
A
H
=75°18'-
3°=72°18'
bo‘ladi.
A
H
, A
M
,
,
va
burchaklar orasidagi munosabat.
Agar
CD
chiziqning
uchi
S
dan (3.14-shakl) haqiqiy meridian
SH
H
J
H
magnitaviy meridian
SH
M
J
M
va
o‘qiy meridian
SH
O‘
J
O‘
o‘tkazilsa,
CD
chiziqning haqiqiy azimuti
A
H
, magnitaviy
azimuti
A
M
, magnit strelkaning og‘ish burchagi
, direksion burchak
va
meridianlar yaqinlashish burchagi
hosil bo‘ladi. Shakl bo‘yicha bu kattaliklar
orasidagi munosabatni quyidagicha ifodalash mumkin:
A
H
=A
M
+
; A
H
=
+
,
bundan
A
M
+
=
+
,
yoki
=A
M
+
-
,
(3.11)
ya’ni direksion burchak chiziqning magnitaviy azimutiga og‘ish burchagini
qo‘shib, meridianlar yaqinlashish burchagining ayirilganiga teng. (3.11) dagi
-
=P
(3.12)
ifoda magnit strelkaning og‘ish va meridianlar yaqinlashishiga bo‘lgan
qo‘shma
tuzatma
deyiladi. SHunda
=A
M
+P,
(3.13)
bo‘ladi. 3.14-shaklda
P
,
va
A
M
aniq ko‘rsatilgan. Magnitaviy og‘ish burchagi
er sharining magnitaviy xossasiga bog‘liq bo‘lib, yer yuzasining turli joyida
turlicha qiymatga ega. Bundan tashqari, magnit strelkaning holatiga yuqori voltli
elektr uzatish tarmoqlari ham ta’sir etadi. O‘zbekiston teritoriyasida magnitaviy
og‘ish
ning qiymati 0
dan
15
gacha boradi. Topografik kartalarning quyi
tomonida joydagi o‘rtacha og‘ish burchagi qiymati ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Og‘ish burchagining qiymatini izogonli kartadan olish mumkin. Izogonli
karta og‘ishning asriy o‘zgarishi asosida chiziladi. Og‘ish burchagi bir joyning
o‘zida ham vaqti bilan o‘zgaradi. Bu o‘zgarish asriy, yillik va kundalik
o‘zgarishlarga bo‘linadi. Kundalik o‘zgarish O‘zbekistonda ±15' dan oshmaydi,
lekin asriy o‘zgarish katta bo‘ladi. Masalan, 500 yilda asriy o‘zgarish 22,5° gacha
boradi. Temir rudasi ko‘p ba’zi joylarda magnit strelkasnning og‘ishi juda katta
o‘zgaradi, bu hodisa
magnitaviy anomaliya
deyiladi. Bunday joylarda magnit
strelka bilan ishlab bo‘lmaydi. Magnitaviy og‘ishning o‘zgarib turishi sababli
chizq azimut va rumblarini topish aniqligi o‘rta hisobda ±15' bo‘ladi.
Magnit strelkasining engashuvi.
Sixchaga gorizontal qilib erkin osilgan
magnit strelkaning ikkala uchi hamisha ham bir gorizontal tekislikda yotmaydi.
SHimoliy yarim sharda strelkaning shimoliy uchi shimoliy magnitaviy qutbning
tortishi tufayli gorizontal chiziqdan pastga engashadi, janubiy uchi ko‘tariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
