Биноларни вертикал силжийдиган қолипларда барпо этиш Маъруза режаси

4-расм. Гидравлик домкратни ишлаш схемаси: 
а – қолипни кўтариш; б – салт (холостой) юриш; 1 – домкратли стержен; 2 – 
юқориги қисиб қўядиган қурилма; 3 – понасимон тишли вкладиш; 4 – цилиндр; 5 – поршень; 
6 – пружина; 7 – пастки қисиб қўядиган қурилма; 8 – домкрат рамаси. 
Цилиндрнинг юқори қисмига ишчи суюқлик босим остида ҳайдалади, 
бунда шток орқали юқориги қисувчи қурилма билан уланган, поршень жойида 
қолади, шундан кейин юқориги қисувчи қурилма вкладиши домкрати 
стерженларини ҳаракатланмайдиган қилиб қўяди. Бу пайтда цилиндр ишчи 
суюқлик босими таъсирида юқорига кўтарилади ва ўзи автоматик равишда 
домкрат стерженидан ажралади ва таянч плита орқали домкрат рамани ҳамда 
у билан биргаликдаги қолипни кўтаради. Босимнинг туширилиши билан 
домкратнинг цилиндри қолипдан тушадиган зўриқишнинг таъсири остида 
пастга тушади, натижада қисқич домкрат стерженини ҳаракатланмайдиган 

---

қилиб қўяди, шунинг учун домкрат, домкрат стерженлари ва қолип билан 
биргаликда жойида қимирламайдиган бўлиб қолади. Пастки қисқич 
маҳкамланган пайтда, қайтма-пружина таъсирида поршень юқорига 
кўтарилади, юқориги қисувчи қурилма очилади ва домкрат стержен бўйлаб 
юқорига сирғанади. Ишчи суюқлиги билан қайта босим берилиши билан цикл 
қайтарилади, бир цикл давомида система юқорига 20…30мм га кўтарилади.
Сутка давомида сирғанувчи қолипдан узлуксиз уч сменада 
фойдаланиш иншоотни бир суткада 3...4м гача кўтаришга имкон беради. 
Бундай суръатда ишларни ташкил этилиши, бу бир сутка давомида уй-жой 
қурилишида бир қаватни тиклаш демакдир. Бундай тезкорликда ишларни 
бажаришни бошқа усуллар таъминлай олмайди. 
Арматураларни ва бетон қоришмани ишчи тўшама полларга кўтариш 
тикланадиган бинонинг ичига монтаж қилинган шахтали кўтаргичлар, 
минорали кранлар ва бошқа юкларни вертикал кўтарадиган мосламалар 
ёрдамида амалга оширилади. Ишчиларни чиқариш ва тушириш шахта ёнига 
ёки иншоот ташқарисида монтаж қилинган махсус кўтаргичларда, нисбатан 
баланд бўлмаган иншоотларда эса махсус нарвон (зина)лардан фойдаланиб 
амалга оширилади.
Қолипни кўтариш унга бетон қуйилиб бўлиши билан бошланади. 
Кўтариш жараёнида қолип шчитлари бетон юзадан ажратилмаган ҳолда 
сирпантирилади. Қолипни кўтарилиш тезлиги 1…4 см/минут га тенг. Бундай 
тезликда бетонлашдаги бажариладиган барча арматуралар, қўйма деталлар ва 
элементларни ўрнатиш, домкрат стерженларини узайтириш, бетонни қуйиш 
ва зичлаш каби тўлиқ циклга вақт етарли бўлади.
Сирғанувчи қолипда биноларни тиклашда технологик талабларга 
қатъий риоя этишлик зарур: бетон қоришмасининг юқори сифатлилиги 
(жойлашувчанлиги, ёпишувчанлиги, қулай қуйилувчанлиги), бетонлашнинг 
узлуксизлиги, қолипни вертикаллик бўйича ўта аниқ кўтарилиши, бетонлаш 
ишларини бажариш графигига риоя этилган ҳолда бетон қоришма билан 
таъминланганлик ва арматураларни ўрнатишни узлуксизлиги ва б. 
Бу талаблардан айрим ҳолларда бироз четлашиш ҳам мумкин. Бетон 
қоришмасига махсус қўшимчалар қўшиб, бетонлашни кеча-ю кундуз 
бажармасдан ора танаффуслар билан амалга ошириш мумкин. Бетонни 
қотишини секинлаштирувчи қўшимчаларҳисобига унинг қотишини 18 
соатгача чўзиш имкони яратилади. Келажаки порлоқ усул бу титраткич 
(вибратор)ларсиз бетонлашдир, яъни қолипга махсус қўшимчалар, жумладан 
суперпластификаторлар қўшилган ўта юқори пластикли суюқ жойлашувчан 
(конус чўкувчанлиги 14…16см) бетон қоришмаси қуйилади. Аралашма 
титраткичларсиз ўзи яхши жойланиб зичланади, қолип кўчирилган юза ўта 
сифатли ва бетон юқори мустаҳкамли бўлади. Иқлим шароити совуқ бўлган 
районларда, бетонни қотишини тезлаштирувчи қўшимчалар қўшилиши билан 
биргаликда инфрақизил нурлар ва электр билан иситиш каби усулларни 
қўллаш мумкин. 
Сирғанувчи қолипда уй-жойларни барпо этиш комплекс (мураккаб) 
жараён бўлиб, ўз ичига қуйидагиларни олади: қолипни ўрнатиш ва тўғрилаш, 

---

домкрат стерженларини узайтириш, қўйма деталларни ва бўшлиқ ҳосил 
қилувчи эшик-дераза блоклари ўрнини ҳосил қилувчи элементларни ўрнатиш, 
қуйилган бетонни парваришлаш ва б. Бу жараёнлар вақт бўйича ўзаро 
боғланиши зарур. Деворларни арматуралаш бетонлаш жараёни билан 
параллел, ҳеч кечикмасдан бажариш, арматура каркасларини боғлаш ва 
монтаж қилингунга қадар, бўшлиқ ҳосил қилувчиларни эшик-дераза блоклари 
ўрнини ҳосил қилувчи элементларни ўрнатиш лозим. 
Ҳар бир қурилиш жараёнини ихтисослашган звено ишчилари бажариб, 
сирғанувчи қолипда объектларни барпо этишни комплекс бригада амалга 
оширади. Асосий етакчи жараён бетонни қуйиш ва уни зичлаш бўлиб, қолган 
барча жараёнлар талаб қилинган бетонлаш тезлигига мос келиши даркор. 
Ишларни оқим (поток) усулида бажариш учун бино алоҳида қамров 
(захватка)ларга бўлинади, уларнинг ҳар бирида муайян вақтда маълум бир 
аниқ ишлар бажарилади. Жараённи тугатиши билан звено ишчилари бошқа 
янги ён қамровга ўтадилар. Аввалги қамровда бошқа звено ишчилари иш 
бошлайдилар. Ишларни узлуксиз олиб бориш жараёнида асосий эътибор 
механизация воситаларига ва уларнибир маромда ишлашини таъминлашга 
қаратилади. Бирорта механизмни ишдан чиқиши оқимдаги иш маромини 
бузилишига олиб келади.
Бинолар сирғанувчи қолипда минорали кранлардан фойдаланиб барпо 
этилади. Баландлиги 16 қаватгача бўлган биноларни рельсда юрадиган 
минорали кранлар билан, ундан юқори бўлса, тиркама кранлар билан барпо 
этилади. Кран албатта бутун зонага хизмат кўрсатиши лозим, яъни омборлар, 
бетонни қабул қилиш майдончаси, бетон қоришмасини бадьяда ва 
арматураларни ишларни бажариш зонасига узатиш, шунингдек, хизмат 
кўрсатиш йўлларини ҳам қамраб олиши керак. Бетон қоришмасини бетон 
насослари билан узатиладиган бўлса, ерда қоришмани қабул қиладиган 
майдонча бўлиши зарур,ва унда бир вақтнинг ўзида камида иккита 
автобетонаралаштиргич сиғиши лозим.
.
Жойлашувчанлиги 6…8 см бўлган бетон аралашма энг мақбул(маъқул) 
деб ҳисобланади. Суюқ аралашманинг қўлланилиши текислашда, зичлашда ва 
горизонтал юзаларни, шунингдек, ораёпмаларни пардозлашда меҳнат сарфини 
энг кам даражагача камайтиради. Хатто пластификатор қўшимчаларсиз бетон 
қоришмасининг жойлашувчанлиги 4...6 см бўлиши мумкин ва у 
конструкцияга пневмоқурилмалар ёрдамида узатиш мумкин.
Бетонлашнинг бошланғич босқичида иншоотнинг бутун периметри 
бўйлаб баландлиги 70...80 см бўлган ярус, 20...30 см ли қатламлар билан
виброзичлагичлар билан зичланган ҳолда, бетон қоришма ётқизилади. Бетон 
талаб қилинган бошланғич мустаҳкамлигини олгач, қолипни 20…30 см/соат 
тезликда кўтариш бошланади. Кўтариш жараёни билан бир вақтда бетон 
қоришма қатламлаб қуйиб борилади. Бетон қоришмасини заводдан олиб 
келиш, тўкиш, қатламлаб қуйиш каби омилларни ҳисобга олган ҳолда бетон 
қоришма қотишини камида 3 соатгача секинлаштирадиган қўшилмалар 
асосида бетон тайёрланади. Бетон қоришмани қолипга қуйишда бункерлардан, 
мото ва қўл аравачалардан фойдаланилади, энг мақбули тарқатувчи-стрелали 

---

бетоннасосларни қўллашдир.Бетон қоришмани биратўла иншоотнинг бутун 
периметри бўйлаб қуйиш керак, бунда ҳар бир қатлам аввалги қатлам қотиб 
улгурмасидан қуйилмоқ керак. 
Қолипларни уй-жой қурилишида қўллашда айрим қийинчиликлар 
учрайди, жумладан, эшик-дераза ўринларини қолдириш ва ораёпмаларни 
қуришда кўп ҳажмдаги ёрдамчи ишларни бажариш каби сабаблар кўп меҳнат 
сарфини талаб этади ва унинг қўлланилишини чеклайди. 
Сирғанувчи қолипнинг ривожланишига ва ундан кенг фойдаланишга 
йўл қўймайдиган тўхтатиб турувчи омиллар қуйидагилардир: 
• қиш шароитида ишлар таннархининг кескин ошиб кетиши; 
• фақат юқори малакали ишчилардан фойдаланишлик; 
• технологик жараённи бузилишида иш самарасининг кескин 
пасайиши; 
• бетонлашдаги нуқсонларни бартараф этишда сарф-харажатларнинг 
кўплиги. 
Конструктив 
ечимлардан 
бири 
гидродомкратларни 
ишини 
автоматлаштириш, хусусан “турган жойида ишлаш” режимидан фойдаланиш, 
бу эса кўтариш системасини тўхтатганда қолипни бетонга ёпишишини олдини 
олишга имкон беради. Бу режимнинг энг аҳамиятли томони шундаки, 
қолипнинг горизонталлиги бўйича текислиги қатъий таъминланади. Қолипни 
кўтаришда қийшайиши мумкин. Талаб этилган сатҳда домкратлар тўхтаб, 
“жойида ишлаш” режимига ўтади, токи қолганлари ҳам етиб баробарлашиб 
олиши керак. 
Сирғанувчи қолипдан фойдаланиб ишлаш технологиклигини 
оширишнинг бошқа ечими шундаки, қолип шчитларини узлуксиз сирпаниб 
ишлашидан цикл бўйича кўтарилиш режимига ўтишдир. Бу мақсадда 
шчитлари ажраладиган одимловчи электромеханик кўтаргичлар системасидан 
фойдаланишликдир. Бу технологиянинг асоси шундаки, қолип системаларини 
бир ярус, яъни қават баландлигининг ¼ қисмини ёки 70...80 см бетонлангандан 
сўнг тўхтатишдир. Бунда бетонлаш анъанавий усулда амалга оширилади. 
Бетон бошланғич мустаҳкамлигига эришгач, шчитлар бетондан ажратилади ва 
яруснинг янги сатҳига кўчирилади. Бунда бутун системани кўтариш таянч 
бошмоқли телескопик стерженларга таянган электромеханик кўтаргичлар 
билан амалга оширилади. Кўтариш механизмининг юриши шунга созланган 
(тўғриланган)ки, у юриш бетонлаш баландлигини ёки 70...80 см ни 
таъминлаши керак.
Юқоридаги иш технологияси етарли даражада самарали. Юзасининг 
сифати яхшиланади, бетон қоришмани танаффуслар билан узатишга боғлиқ 
бўлган бетонлашдаги нуқсонлари йўқолади. Технологик танаффуслар, 
биргаликдаги барча ишларни яхши бажарилишини таъминлайди. Ажратиб 
олинадиган шчитларнинг қўлланилиши фойдаланишлик муддатининг 
ошишига, бунда палубалар сифатида сувбардош фанералардан фойдаланиш 
эса шчитлар массасини камайтиради ва бетонланган юзани сифатини 
оширади.

---

Сирғанувчи қолипларнинг шундай системаларии мавжудки, уларда 
домкрат стерженлари бетонланадиган конструкция чегарасидан ташқарига 
чиқарилган. Улар ташқарида қолипнинг икки томонида жойлашган ва фазовий 
каркасларга маҳкамланган. Бундай ечим домкрат стерженларини 
конструкциядан чиқариб олишни осонлаштиришга, арматура каркасларини, 
эшик-дераза ва бошқа очиқ ўринларни, қолипга ихтиёрий қўйма деталларни 
ўрнатишни енгиллаштиради. Бироқ, шунинг билан бир вақтда домкрат 
стерженларининг турғунлигини таъминлашнинг айрим муаммоларини 
келтириб чиқаради.
Сирғанувчи қолипда деворларни тиклашда қаватлараро орёпмани 
қуришни қуйидаги вариантларини қўллаш мумкин: 
а) деворни тиклаб бўлгач, хона ўлчамидаги йиғма темирбетон 
плиталардан; 
б) худди шундайдеворни тиклаб бўлгач, яхлит (монолит) ҳолда 
“пастдан-юқорига” бетонлаш; 
в) яхлит бўлиб, бунда деворни ва ораёпмани бетонлаш биргаликда 
қаватма-қават услубида олиб борилади; 
г) бетонлаш “юқоридан-пастга” олиб бориладиган яхлит 
ораёпмалар; 
д) яхлит ораёпмалар, барпо этилаётган девордан 2-3 қават орқада 
қолиш билан бетонланади. 
Сирғанувчи қолипнинг афзалликлари: 
• қолиплар тўпламидан ҳар хил режадаги биноларни барпо этишда 
фойдаланишлик; 
• юқори фазовий бикрлик ва зилзилавий зўриқишларга устуворлиги; 
• меҳнат харажатлари ғиштли ва блокли бинолар қурилишига нисбатан 
кам; 
• бетонлашнинг юқори тезлиги (4 м/сутка гача); 
• қурилиш саноати базасига бўлган харажатларнинг кескин қисқариши.