Abulgozi bahodirxonning shajarayi turk asarida atoqli otlar

Toponimlar: O’zbek tarixiy toponimiyasi yuzasidan hali birorta ham 
fundamental tadqiqot yuzaga kelganicha yo’q. Shunga qaramasdan, o’zbek tarixiy 
toponimiyasi, jumladan, yozma yodgorliklar tilida uchraydigan toponomik 
materialni tahlil qilishning ba’zi namunalari H.Hasanov
5
, S.Qorayev
6
, sharqshunos 
O.Bo’riyevlarning
7
ishlarida mavjud. Turkiy, jumladan, o’zbek xalqining 
o’tmishiga oid yozma adabiyotlar toponimik materialga boyligi bilan 
xarakterlanadi. Bizning hisobimizga ko’ra, “Shajarayi turk” asarida 286 ta toponim 
mavjud. Bu toponimlar, makrotoponim va mikrotoponimlar shkalsi bo’yicha ham 
toponimlarning umumma’lum nomlar va kamma’lum nomlar shkalasiga ko’ra ham 
xarakterli materiallarga boydir.
“Shajarayi turk” tilida uchraydigan toponimlarni funksional-nominativ 
ko’lamiga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
Mamlakatlar, davlatlar, o’lkalar nomi: Eron, Turon, Arabiston, Ajam, 
Tonqut, Boshqird, Ozarbayjon, Cherkos, Uyg’uriston; 
viloyatlar nomi: Shom viloyati, Qirg’iz viloyati, Xo’jand viloyati, Xuroson 
viloyati; ma’lum bir hudud; 
joyning nomi: Shom yurti, Qalmoq yurti, Dorug’an ota, Baqirg’on ota, 
Toshko’prik degan yer;  
shaharlar nomi: Xonbaliq, Beshbaliq, Toshkand, Buxoro, Tonqut, O’troz, 
Nur; qishloqlar nomi: Qumkent, Karvak kend, Buyishkent;
5
Ҳасанов
Ҳ
. 
Ўрта
Осиё
жой
номлари
тарихидан
. – T: 
Фан
, 1965.
6
Ўша
муаллиф
.
Ўрта
Осиёлик
географ
ва
саййоҳлар
–
Т
.: 
Ўзбекистон
, 1965 y. 
7
Бўриев
О
. 
Темурийлар
даври
ёзма
манбаларида
Марказий
Осиё
. – T.: 
Ўзбекистон
. 1997, 134-162-
бетлар
. 

---

46 
jazira (sahro, qumlar) nomi: Abskun (jazirasi), Qoraqum, Oroqum, Sahroyi 
garim;
tepa, qiralar nomi: Bayot qiri, Burlu qiri, Ulug’ toba; 
tog’lar nomi: Judi tog’I, Qut tog’I, Olatog’;
to’qaylar nomi: Chekdalik, Fotma to’qay to’qayi;
qal’a nomi: Chekdalik, Fotma to’qay to’qayi, Qora ayg’ir to’qayi;
dengiz nomi: Muhit dengizi, Achi dengizi, Sir dengizi;
daryolar, soylar nomi: Atil suvi, Sir suvi, Amu suvi, Ko’kmuron, O’rmuron, 
Makrin;
quduq nomi: Dinor qudug’i, Sog’cha qudug’i;
bog’lar nomi: Bogi’ xurram, Qorabog’. 
“Shajarayi 
turk”dagi 
gidronimlarni 
ular 
tarkibida 
ishtirok 
etgan 
indikatorlarning turiga ko’ra quyidagi gurhlarga ajratish mumkin.
Suv indikatorlari: Oq suv, Qora suv, Sind suvi, Amu suvi, Yim suvi;
dengiz (tengiz) indikatorlari: Achi dengizi, Mozandaron tengizi, Orol 
dengizi;
buloq indikatorlari: Tug’a buloq, Boljuna bulog’i;
quduq indikatorli: Dinor tegan quduq, Peshgoh tegan quduq. 
“Shajarayi turk” toponimiyalarini nomlanish asosiga ko’ra, shartli ravishda, 
quyidagicha guruhlash mumkin:
1) tabiiy jug’rofiy xususiyat ifoda qiluvchi toponimlar;
2) shaxs nomlari asosida hosil qilingan toponimlar;
3) nomlanish asosi noaniq toponimlar. 
“Shajarayi turk”dagi tabiiy-jug’rofiy xususiyat ifoda qiluvchi toponimlar 
quyidagi guruhlarga ajraladi:
1) jug’rofiy tushunchalar bilan bo’g’liq toponimlar (bunda joyning relef 
xususiyati nazarda tutiladi): Ar tog’i, Arqanaqun, Bobil iqlimi, Dashti Qipchoq:
2) Suvliklar bilan bog’liq bo’lgan nomlar: Andarob, Baljuna bulog’i, 
Sog’cha qudug’i: 

---

47 
3) obyektlarning miqdoriy belgisi asosida vujudga kelishi toponimlar: 
Beshto’ba, Beshbaliq: 
4) etnonimlar asosida vujudga kelgan toponimlar: Arabiston, Bulg’or, 
Kirayt, Mo’g’uliston, Turkiston. 
“Shajarayi turk” tilidagi nomlanish asosi noaniq bo’lgan toponimlarni ikki 
guruhga ajratish mumkin:
a) nomlanish asosi aytilgan bo’lsa-da, nomning aniq ma’nosi noma’lum 
bo’lgan toponimlar. Bunday toponimlarga quyidagilar kiradi. Ar tog’i, Arqanaqun, 
Bayot qizi, Dinor quduq, Burma, Yozina, Judan tog’I, Karvok, Ko’kardlik, 
Mazdehqon, Namanqahra, Sag’cha, Sag’irich, Tuk qal’asi, Churchit, Cho’tak:
b) nomlanish asosi aytilmagan va ma’nosi ham noaniq bo’lgan toponimlar: 
Bularga quyidagilarni kiritish mumkin: Kurdush, Saraychiq, Isfaroyin. 
Abulg’ozi ba’zi toponimik aniqlagichlarning ma’no va etimologiyasiga 
to’xtalgan. Chunonchi, u suv so’zi haqida yozadi: “Oqib boraturg’on ulug’ suvni 
turkiy tilinda soy der”. U o’z fikrini davom ettirib soy ma’nosini bildiruvchi 
so’zning tojik va mo’g’ul tillariga xos muqobillari haqida ham ma’lumot beradi: 
“Oqib boraturg’on ulug’ suvni tojik kechkinrud va uluqin rudxona derv a arab 
vodiyder. Mo’g’ul muron der”. Ma’lum bo’ladiki, tarkibida muron elementi 
mavjud bo’lgan gidronimlar muron-soy (suv) onomastik indikatorning mo’g’ulcha 
muqobilidir. “Ul sakkiz suvning otlari munlar turur: Ko’kmuron, O’nmuron, 
Qorausin, Sonbiqun, Aqrimuron, Jig’anmuron, Jochamuran”.