Ensiklopediyasi

Yaqin Sharq.
KUYDIRIB GUL SOLISH
S iz har xil bejirim narsalar: naqshdor 
laganchalar, guldonlar, devorga osiladigan 
bezaklar yasashingiz, jo'ka (lipa) daraxti 
yog'ochi yoki qayin yog'ochidan qilingan fa- 
nerlardan har xil narsalar yasab, ularni naqsh 
bilan bezashingiz mumkin. Bularni transfor- 
mator va unga ulangan ignadan iborat od- 
diygina asbob yordamida qilasiz.
Ishni oldiniga oddiy rasmlardan boshlang. 
Kuydirib naqsh solishni yaxshi o'rganib ol- 
ganingizdan keyingina murakkabroq rasm- 
larga o'tsangiz bo'ladi. Kuydirib hosil qilin­
gan rasmingizni keyin tempera, akvarel, 
anilin va moy bo'yoqlari bilan bo'yash yoki 
lok surkab yaltiratish mumkin (lokni yassi 
cho'tka bilan bir necha qatlam qilib surkash 
kerak. Bir qatlami qurigandan keyingina ik­
kinchi qatlami surkaladi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Endi sizga yana bir necha maslahat be- 
ramiz.
Kuydirib naqsh solmoqchi bo'lgan mate- 
rialning sirtini mayin jilvir qog'oz bilan yax- 
shilab ishqalang. Agar o'zingiz rasm solish- 
ni bilmasangiz, naqsh izlarini yog'ochga 
nusxa ko'chirish qog'ozi (qora qog'oz) orqali 
tushiring. Rasm buzilmasligi uchun yog'och 
ustiga oldin qora qog'oz, uning ustiga esa 
gulli nusxani qo'ying, shundan keyin rasm 
chetlaridan qattiq qalam yurgizib chiqing. 
Kuydirish asbobining ignasi to'q qizil rang- 
ga kirguncha qizishi lozim. Bordi-yu qizdirish 
kuchi yetarli b o 'lm a s a , igna ni tra n s - 
formatorning yuqoriroq (4 -6 volt) kuchlanishli 
klemmalariga ulang. Endi hali yog'ochga 
tushirgan ra sm in g iz chetlaridan ignani 
shoshmasdan birtekis yurgizib chiqing. Bir 
boshlagan chizig'ingizni oxirigacha yetka- 
zishga harakat qiling. Ignani bir qo'yib-bir 
olib yurmang. Uni ohista bosib yurgizish ki- 
foya. To'g'ri chiziqlami metall chizg'ich yor­
damida chizing. Ish tugashi bilanoq transfor- 
matorni tokdan uzib qo'ying, qizib turgan ig­
nani yonmaydigan taglik ustiga qo'ying va 
xonani shamollatishni unutmang.
KYURILAR
(Mariya 1867 - 1934; Pyer 1859 - 1906;
Iren 1897 - 1956; Frederik 1 9 0 0 - 1958)
Parij universitetining talabasi Mariya Skla- 
dovskaya Pyer Kyuri bilan tanishganida Pyer 
mashhur fizik edi. Fanga fidokorlik ularni ya- 
qinlashtirdi, ularturmush qurishdi, bir-birlari- 
ga eng yaqin maslahatgo'y va yordamchi 
bo'lishdi.
Pyer va Mariya kamtarona yashadilar. 
Laboratoriya sotib olishga pullari yo'q edi. 
Ular yarim xaroba yog'och hujrani o'z ilmiy 
tadqiqotlari uchun moslab oldilar. Shunga 
qaramay, Pyer va Mariya bu yerda ulkan kash- 
fiyotlar qilishdi.
O'sha yillari fransuz fizigi Antuan Anri Bek- 
kerel g'alati nurlarni topdi, nurlarni uran tuzi 
bo'lagi taratardi. Bu nurlarni odam ko'zi il- 
g'amasdi, lekin uran tuzini qora qog'ozga
Pyer Kyuri. 
Mariya Skladovskaya-Kyuri.
Iren Jolio-Kyuri. 
Frederik Jolio-Kyuri.
o'ralgan fotoplastinka ustiga qo'yilsa, foto- 
plastinka nurlanib qorayib qolardi.
Bu g'alati nurlar Mariyani qiziqtirib qoldi va 
ularni sabr-toqat, sinchkovlik bilan o'rgana 
boshladi. Kunlar ketidan kunlar, oylar ketidan 
oylar o'taverdi va, nihoyat, bunday nurlar faqat 
urandan emas, boshqa elementlardan ham 
tarqalishi ma’lum bo'ldi. «N u r» so'zi lotincha- 
da «ra d iu s » m a’nosini bildiradi. Shuning 
uchun Mariya ko'rinmaydigan nurlar tarqata- 
digan barcha moddalarni radioaktiv moddalar 
deb atashni taklif qildi.
Mariyaning ishlari Pyerni ham qiziqtirib 
qoldi, u xotiniga yordam bera boshladi. Ko'p 
o'tmay, y a ’ni 1898-yilda ular hech kimga 
ma’lum bo'lmagan elementdan taralayotgan 
nurlarni topishdi. P ye rva Mariya uni Mariya­
ning vatani Polsha sharafiga poloniy deb 
atashdi. Yana bir oz vaqt o'tgach, ular yana 
bir yangi element - radiyni kashf etishdi. 
Faqat kashf etibgina qolmay, balki kichkina 
sof radiy bo'lagini ham topishdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Radioaktivlikni kashf qilganliklari uchun er- 
xotin Kyurilar va Bekkerel Nobel mukofoti bilan 
taqdirlandilar.
1906-yil 16-aprelda Mariyaning boshiga kat­
ta kulfat tushdi: bem a’ni tasodif - arava 
g'ildiraklari tagida qolib, Pyer halok bo'ldi. Bu 
juda og'ir judolik edi. Pyer har doim: «Boshimiz- 
ga qanday kun tushmasin, ishlashimiz lozim»,
- deb uqtirardi. Mariya uning bu so'zlarini 
hamisha yodida tutdi.
Mariya Kyuri professor bo'ldi, laboratoriyaga 
rahbarlik qildi. U sof radiy metalini hosil qilib ol- 
gani uchun ikkinchi marta Nobel mukofotiga 
sazovor bo'ldi. Uning shogirdlari ko'paydi. Ular­
ning ichida eng iste’dodlisi qizi Iren edi. U ham 
fizik bo'lib yetishdi. Iren eri Frederik Jolio bilan 
birga onasi rahbarligidagi laboratoriyada ishla­
di. Iren va Frederik tabiatda bo'lmaydigan sun’iy 
radioaktiv moddalarni yaratishdi. Bu moddalar 
ham ko'rinmaydigan nurlar taratardi. Shunday 
qilib, Kyurilar oilasida uchinchi Nobel mukofoti 
paydo bo'ldi.
Pyer va Mariya Kyurilarning ishlari atom fi- 
zikasi asosini tashkil etdi. Radioaktivlik hodisasi 
kashf qilingunga qadar atom bo'linmas deb 
hisoblanardi. Endilikda ma’lum bo'ldiki, u ko'p 
zarralardan iborat ekan. Keyinroq atom 
yadrosining o'zini ham bo'lish mumkin ekanligi 
aniqlandi. Iren va Frederik Jolio-Kyuri tadqiqot- 
lari olimlarga atom yadrosini parchalab, atom 
energiyasini olishlariga imkon berdi.
Iren va Frederik atom energiyasi odamlarga 
xizmat 
qilishini: ularni davolashini, yorug'lik va 
issiqlik berishini, mashinalarni yurgizishini 
istashardi. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi 
va Parijning nemislar tomonidan bosib olinishi 
bu ishlarni to'xtatib qo'ydi. Hayotini xavf ostida 
qoldirib, Jolio-Kyuri xodimlari texnik hujjatlarni 
Angliyaga olib ketdilar. Agar bu hujjatlar fash­
istlar qo'liga tushsa bormi, ular atom bombasi 
yasash sirlarini bilib olishgan bo'lardi. I. va F. Jo­
lio-Kyuri Fransiyada qoldilar va Qarshilik har- 
akatida ishtirok qildilar.
Urushdan keyin I. va F. Jolio-Kyuri Fransiya­
ning atom energiyasi bo'yicha Komissarligida 
katta ish olib borishdi. 1948-yildayoq ularning 
ishtirokida birinchi Fransuz siklotroni va yadro 
reaktori ishga tushirildi.
I. va F. Jolio-Kyuri taniqli jamoat arbobi, 
Tinchlik tarafdorlarining Jahon kongresslari 
ishtirokchilari edilar. 1949-yildan F. Jolio-Kyuri 
Jahon Tinchlik Kengashiga boshchilik qildi. 
1950-yilda u tinchlik muhofazasiga bag'ish- 
langan mashhur Stokgolm Murojaati tashab- 
buskori bo'ldi. Frederik va Iren tinchlikni 
qizg'in himoya qilishardi. Ularni ta’qib etdilar, 
lekin olimlar o'z niyatlaridan qaytmadilar. Ular 
atom faqat tinchlikka xizmat qilishi uchun 
kurashishdi.
K O ‘ L
Yer yuzida juda ko'p daryo va jilg'alar oqa­
di, yer qa’ridan esa buloq va chashmalar 
otilib chiqadi. Ularning suvi biron cho'kmada 
to'planib, ko'l hosil qiladi.
Ko'llarning shakl-shamoili ham, kelib chi- 
qishi ham xilma-xil. Ularni tekisliklardagi 
botiqlarda, tog' tepalarida, o'chib qolgan vul- 
kan krateri (o g 'zi)d a uchratish mumkin. 
Ko'llarni limnologiya (ko'lshunoslik) fani 
o'rganadi. Yer kurrasidagi eng chuqur ko'l Si- 
birdagi Baykal ko'lidir. Uning eng chuqur joyi 
1620 metr. Kengligi o'nlab kilometrni, uzunli­
gi yuzlab kilometrni tashkil etadi. Mahalliy aho­
li Baykalni «d e n g iz» deb ataydi. Ko'l suvi 
toza va tiniq bo'lganligidan sokin va quyoshli 
kunlarda o'ttiz metrli chuqurlikda ko'l tubi 
ko'rinib turadi. Ko'lga yuzlab daryo va soylar 
quyilgani holda undan faqat birgina Angara 
daryosi oqib chiqadi. Afrikadagi Tanganika 
ko'li chuqurligi jihatidan dunyoda Baykal 
ko'lidan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Uning 
eng chuqur joyi 1470 metr.
Cho'l va quruq dashtlarda ko'plab berk 
ko'llar mavjud. Bu ko'llardan bironta ham 
daryo oqib chiqmaganligi uchun berk ko'llar 
deb ataladi. Ko'llarga kelib quyiladigan bar­
cha suv bora-bora bug'lanadi, suvning tuzi 
esa ko'lda to'planaveradi. Suvining tarkibida 
ko'p miqdorda tuz bo'lgan ko'llar mineral 
ko'llar yoki s h o 'r ko'llar deb ataladi. 
Qozog'istondagi Aris ko'li taxir-sho'r bo'lib, 
tuz cho'kib qoladigan eng yirik ko'llardan biri. 
Balxash ko'li sharqiy qismining ham suvi an-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shohimardon. Qubbon ko‘li.
cha s h o ‘r. A yrim ko‘llarning suvida tuz 
ko'pligidan, ularda o'simlik va hayvonlar 
yashay olmaydi. Shuning uchun Yaqin Sharq- 
dagi ana shunday sho‘r ko'llardan biri 0 ‘lik 
dengiz deb atalgan.
Viktoriya yoki Viktoriya-Nyanza ko‘li ekva- 
torda, Afrikaning sharqida Tanzaniya, Keniya 
va Uganda davlatlari hududida joylashgan. 
Uning dengiz sathidan balandligi 1000 metr­
dan ortiq. Kattaligi jihatidan dunyoda ikkinchi 
o'rinda turuvchi chuchuk suvli ko‘l. Uning 
o'rtacha chuqurligi 40 metr. Viktoriya kolining 
shimoliy qismi juda sayoz bo'lib, chuqurligi bir 
necha metr, xolos. Uning suvi yil bo‘yi iliq- Ko‘l 
suvi tubiga qadar isiydi. Iliq suvda juda ko‘p 
suvo'tlar o‘sadi. Uzunligi 2 metr va undan zi- 
yod bolgan baliqlar ana shu suvo'tlar bilan
oziqlanadi. Dunyoda shunday 
yana kollar ham borki, ular bir- 
daniga yo‘q bolib qoladi, ke­
yin yana paydo boladi. A vs - 
traliyadagi Jorj koli shunaqa 
kollardan biri.
Baland toglarda surilmalar 
bo'lishi va qoyalar ag'darilishi 
natijasida tog' daryosining tor 
vo d iys i to'silib к о 'I hosil 
bo'ladi. Pomirni ko'llar o'lkasi 
deyish mumkin. U yerda 1500 
ga yaqin ko'l bor. Pomirda 
1911-yilgi zilzila natijasida tog* 
qulab Murg'ob daryosida ba­
landligi 700 metrli to'g'on vu­
judga kelgan. Natijada Sarez 
ko'li paydo bo'lgan. Birgina 
Zarafshon daryosining tog'li 
qismida 80 ga yaqin ko'l bor. 
To g' ko'llarining suvi toza va 
sovuqdir. Bu ko'llarga suv ba­
land tog' muzliklaridan erib tushadi. Forel 
balig'i ana shunday muzdek suvni yaxshi 
ko'radi. Shohimardon yaqinidagi Ko'li qub­
bon ham tog' qulashidan vujudga kelgan. Kol 
suvining birdaniga ko'payishi 1998-yil 8-iyul- 
da Shohimardonsoyda falokatli toshqinga sa- 
bab bo'lgan.
Y e r ostida ham ko'llar bo'ladi. Y e r osti 
daryosi g'orlarda to'planib ko'l hosil qiladi. In­
son qo'li bilan yaratilgan sun’iy suv havzalari 
ham ko'lga o'xshaydi. Bular soylarni to'g'on 
bilan to'sib hosil qilingan kichik ko'llar ham­
da sersuv daryolarda bunyod etilgan gidro- 
elektr stansiyalarning baland to'g'onlari oldi- 
dagi ulkan suv omborlaridir. B a ’zan katta 
kollardagi yirik orollarda o'sha joyning tabi- 
atini saqlash maqsadida milliy parklar tash-
Eng katta ko'llar (M aydoni kw. km -larda)
Yoqori k. 
82103
Kaspiy dengizi 
371 000
7