Ensiklopediyasi

Mitti davlatlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Madaniy o'simliklar
Magellan Fernan
Magistr
Magnit
Mahalla
M a hmu d K o s h g 'a r i y
Makkajo'xori
Maktab
Malayziya
Marketing
M a ro k a s h
M a rs
Matematika 
Materiklar - q. 
Dunyo
q it’alari va materiklar
Maugli 
M a y m u n
Mashi na
Ma’ naviyat 
Meksika
Mendeleyev Dmitriy 
Ivan ovich 
Metall davrlari 
Metallar 
Metro 
M eva 
Mexanika 
M e ’morlik
Mikelanjelo B u o n a r ­
roti
Mikluxo-Maklay Ni­
kolay Nikolayevich 
Mikro blar 
M ik r o s k o p
Minerallar 
Mis 
M is r
Misr ehromlari -
q. 
Dunyoning yetti
m o jiz a s i
Mitti davlatlar 
Miya
Moddalar almashi- 
nuvi 
Mo lda vi ya
Molekula 
Mollyus kalar 
M o m aq a ld ir o q 
Monako - q. 
Mitti
davlatlar
M o n go liy a
Motor - q. 
Dvigatel
M o v a r o u n n a h r
Multfilm 
Mu siq a 
Mu sku llar
Mustaqillik maydoni
M u z e y
Muzlik
Muzlik davri
Muchal
M y a n m a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

MADANIY 0 ‘SIMLIKLAR
Biz iste’mol qiladigan noz-ne’matlarning 
de yarli 
b a rch a si 
ekib 
o 'stirila d ig a n
o'simliklardan olinadi. Hovliga qarasangiz, 
oddiy kashnich-rayhondan boshlab uzum - 
olma, nok-shaftoli deysizm i, dalalardagi 
g 'a lla la r, p o lizla rd a g i ta rv u z -q o v u n la r, 
o‘tloqdagi bedazorlargacha hammasini ota- 
onalarimiz ekib ko'kartiradilar. Albatta, tabi­
atning o ‘zida ham inson ishtirokisiz, o 'z- 
o‘zidan ko'payib, iste’molga yaraydigan me- 
valar, sabzavotlar, rezavorlar, gullar ham ko‘p 
o'sadi. Har yili bahorda tog'larda 
ravochlar, dalalarda lolalar, chuch- 
m om a la r o 'sa d i. K u zg a borib 
do'lanalar sarg'ayadi, na’matak, 
zirk, zira, turli dorivor o'simliklar 
pishib yetiladi. O d a m la r ularni 
yig'ib-terib oladilar va o'z ehtiyoj- 
lariga ishlatadilar. Lekin odamlar- 
ning tirikligini - bizni oziq-ovqat bi­
lan, sanoatni xom ashyo (tola, 
bo'yoq, lok va boshqalar) bilan 
ta’m inlashda millionlab gektar 
maydonlarda ekib o'stiriladigan 
o'simliklar asosiy o'rinda turadi va 
ular madaniy o'simliklar deb ata­
ladi. Tabiatning o'zida, ya’ni inson 
ishtirokisiz o'sadigan o'simliklar 
yow oyi o'simliklarga kiradi.
D u n yo d a q a ncha m adaniy 
o'simliklar bor? Agar ularning eng 
ko'p iste’mol qilinadigan, masalan, 
bug'doy, arpa, piyoz, g'o'za kabi 
eng muhim turkumlarini sanaydigan 
bo'lsak, yuzdan ortadi (Yer sharida 
urug'li yowoyi o'simliklarning 300 
mingga yaqin turi o'sadi). Lekin 
ularning navlarini hisoblaydigan 
bo'lsak, hisobdan adashib ketishi- 
miz turgan gap, chunki har bir ekin- 
ning o'nlab, yuzlab, hatto minglab 
navlari bor. M asa la n , moyli 
o'simliklardan soya, yeryong'oq, 
kungaboqar, zaytun, raps, kunjut, 
zig'ir; tolali o'simliklardan kanop, 
jut, g'o'za; donli o'simliklardan
bug'doy, arpa, javdar, suli, makkajo'xori, sholi, 
tariq, jo 'xo ri, gre ch ixa ; dukkakli don 
o'simliklaridan no'xat, mosh, loviya; mevali 
o'simliklardan tok, olma, o'rik, nok, shaftoli, 
behi, olcha, olxo'ri; subtropik o'simliklardan 
anor, anjir, limon, apelsin, xurmo, feyxoa; reza- 
vor mevalardan qulupnay, malina, smorodina, 
krijovnik va boshqalar, gullardan atirgul, chin- 
nigul, lola, nilufar, binafsha, gultojixo'roz va 
boshqalar keng tarqalgan.
Odamlar foydali o'simliklarni ekib o'stirishni 
tosh asrida, bundan 1 0 -1 2 ming yil avval 
o'rganganlar. Unga qadar yowoyi o'simliklarni,
M a d a n iy o'sim liklarning a so siy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M arkaziy Am erika 
qovo q, makkajo'xori 
g'o 'za , loviya, batat, 
avokado, qalam pir, 
kungaboqar,
yeryong'oq 
pom idor, I 
ananas. O f ]
iste’molga yaroqli boshog‘i, mevasi, bargi, 
tuganagi va boshqa organlarini yig'ib, o‘z tirik- 
chiligiga ishlatishgan. Bu davrtarixda «terim- 
chilik» davri deb ataladi.
Kerakli o'simliklarni ekib o‘stirishni o'rganib 
olgan qadimgi dehqonlar boshoqlari bo'liqroq, 
mevalari shirinroq, hosili ko'p va boshqa foy- 
dali xo'jalik xususiyatlari bilan ajralib turadigan 
yovvoyi o'simlik nusxalarini tanlab ekishga ki- 
rishganlar, tuproqni yumshatib, sug'orib par- 
varish qilishgan. Bunday ishlar asta-sekin 
doimiy davom ettirilgan. Asrlar davomida yov­
voyi o'simliklarning xo'jalik belgilariga ko'ra
kelib chiqish m arkazlari
eng yaxshi nusxalarini ajratib, tanlab olish yo'li 
bilan madaniy o'simliklarning juda ko'p turlari- 
ni yaratdilar. Keyinchalik odamlar sun’iy du- 
ragaylash, changlash, o'simliklarni boshqa joy­
larga tarqatishga, yangi sharoitlarda o'sishga 
moslashtirishni o'rgandi. Har bir o'simlikni 
madaniylashtirish jarayoni juda uzoq davom 
etishi mumkin. Shu jarayonda bu o'simlik bar- 
qaror yetishtiriladigan ekinga aylanadi va kishi­
lar hamda jamiyat hayotida muhim hayotiy aha- 
miyat kasb etadi.
Ko'pchilik o'simliklar juda qadim tarixga 
ega, ayrimlari esa yaqinda madaniylashtiril- 
gan. Bug'doy miloddan avvalgi yetti 
minginchi yildan, qand lavlagi esa
19-asr boshlaridan ekila boshlan- 
gan. Yovvoyi ajdodlari daraxtsimon 
yoki buta shaklida bo'lgan ko'p yil- 
lik yovvoyi g'o'za hozir Braziliya, 
Peru, Sudan, Meksika kabi tropik 
va subtropik mamlakatlardagina 
saqlanib qolgan. Evolyutsiya jarayo- 
nida tabiiy tanlanish va sun’iy tan- 
lash ta’sirida g'o'zaning hayot sikli 
o'zgarib, bir yillik o'simlikka aylan- 
gan. Keyingi tadqiqotlar natijasida 
g'o'zaning qimmatli xo'jalik belgilari
- hosildorligi, tola uzunligi, urug' si- 
fati va boshqalar o'zgardi, natijada 
u muhim qishloq xo'jaligi ekini 
bo'lib qoldi. Ko'pchilik madaniy 
o'simliklarning o'z kelib chiqish 
markazlari bor, y a ’ni ko'pchilik 
madaniy o'simliklar qadimdan deh- 
qonchilik rivojlangan joylarda, ay­
niqsa, subtropik va qisman tropik 
m intaqalarda vujudga kelgan. 
Masalan, tariq, sholi, grechixa, 
piyozning, shuningdek, olma, nok, 
o'rik, shaftoli, olcha, olxo'ri, choy- 
ning ba’zi turlari va boshqa ko'p­
gina madaniy o'simliklarning vatani
- Xitoy; dukkakli don ekinlari (jum- 
ladan, no'xat, yasmiq), sabzi, sa- 
rimsoq, tok va boshqalar O'rta Osi- 
yodan, bug'doyning qimmatli turlari
- Efiopiyadan, tarvuz - Janubiy Af- 
rikadan, makkajo'xori, g'o'za, lovi-
S h a rq iy O s iy o
so ya, tariq, ch oy, 
grechixa, xurm o, 
olxo'ri.
Ja n u b iy Am erika
kartoshka, maniok,
Indoneziya
kokos, palm a, 
banan, murch, 
non daraxti, 
yam s.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ya, qovoq Markaziy Amerikadan, kartoshka, 
p om idor, y e ry o n g 'o q , a n a n a s Ja n u b iy
Amerikadan tarqalgan. O'simliklarni tanlash va 
ularning tarqalishi uzoq vaqtgacha (urushlar, 
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida) tabiiy yuz 
bergan. Shuning uchun u yoki bu madaniy 
o'simlikning kelib chiqish joyini aniqlash ancha 
murakkab.
Jamiyat taraqqiyoti, agronomik bilimlarning 
to‘planishi, keyinchalik seleksiyaning rivojla- 
nishi tufayli odamning o‘simlikka bolgan ta’siri 
ya n a d a ortdi. N atijada b a ’zi m a da n iy 
o'simliklar shu qadar o'zgardiki, hatto ular yov­
voyi ajdodlaridan nafaqat hosildoriigi, balki fizi- 
ologik-morfologik belgilari bilan ham farq qila- 
digan bo'lib qoldi.
Madaniy o'simliklarning yovvoyi ajdodlari­
dan seleksiya ishlarida foydalanib serhosil 
navlar, shuningdek, ham serhosil, ham kasal- 
lik va zararkunandalarga chidamli duragaylar 
yaratish mumkin. Masalan, o'zbek olimi Sodiq 
Mirahmedov o'rta tolali g'o'za turini yovvoyi 
meksika g'o'zasi bilan chatishtirib, viltga 
chidamli yangi g'o'za navi (Toshkent l)ni yarat- 
di. Shunday qilib, madaniy o'simliklar tamo- 
mila inson qo'li va zakovatining ijodi, mahsu- 
li hisoblanadi. Hozirgi davrda Y e r yuzida in­
soniyat hayoti, turmushning to'kinligi ko'p ji­
hatdan madaniy o'simliklardan olinadigan 
hosilga bog'liq.
MAGELLAN FERNAN
(ta x m in a n 1 4 8 0 -1 5 2 1 )
1522-yil sentabr oyida Ispaniyaning San- 
lukarde-Barrameda gavaniga nihoyatda ish- 
dan chiqqan kema kirib to'xtadi. Kemadan 
darmoni qurigan, ust-boshi juldur, holdan 
toygan odamlar sohilga tushdilar, ular tiz 
cho'kib, ona yer tuprog'ini ko'zlariga surtib 
ta’zim qildilar. Gavanga «Viktoriya» kemasi 
qaytib kelgan edi. Bu kema bundan uch yil av- 
val shu gavandan ketgan Feman Magellan flo- 
tiliyasidan bo'lib, eson-omon qaytgan yago- 
na kema edi. «Viktoriya» dunyoni aylanib 
suzib chiqqan birinchi kema hisoblanadi. 
Uzoq safarga jo'nab ketgan 265 kishidan 
bor-yo'g'i 18 dengizchi tirik qaytib keldi.
Beshta kemadan iborat flotiliya Janubiy 
Amerikadagi bo'g'ozni, y a ’ni Ispaniyadan 
o'sha davrda nihoyatda boy mamlakatlar -
Hindiston va Ziravorlar Orollari (Indoneziya)ga 
boriladigan qisqa suv yo'lini qidirib topish 
uchun safarga chiqdi. Magellan shunday 
bo'g'oz janubiy kenglikning qirqinchi gradusi 
yonida bo'lishi kerak, deb ishongan edi. U 
ekspeditsiya loyihasini ishlab chiqdi, lekin 
Portugaliya qiroli bu loyihani qabul qilmadi. 
Shundan keyin Magellan Ispaniyaga ketib 
qoldi. Hindistonga boriladigan yangi dengiz 
yo'lining ochilishidan manfaatdor bo'lgan Is- 
paniya qiroli Karl I Magellan rejasini ma’qulladi 
va uni katta ekspeditsiyaning boshlig'i qilib 
tayinladi.
Bu ishning boshidayoq birdaniga admiral 
unvoniga ega bo'lib olgan Magellan bilan 
aslzoda ispan grandlari - kema kapitanlari 
o'rtasida kelishmovchilik bo'ldi. Ular Magel- 
lanni portugal bo'lgani va buning ustiga yana 
u aslzodalar naslidan bo'lmaganligi uchun 
nazar-pisand qilmadilar. Kemada suzishning 
qiyinchiliklari kamlik qilgandek, bu mojarolar 
ortiqcha bo'lib, ishni murakkablashtirdi. Ma­
gellan o'z rejasini turli mulohazalar bilan ham­
madan sir tutdi. U bo'g'ozni o'zi taxmin qilgan 
joydan topmagach, butun mas’uliyatni his etib, 
dahshatli onlarni boshidan kechirdi. Bo'g'oz 
o'miga Magellan La-Plata daryosining keng 
quyilish joyini ko'rdi.
Kemalar janubga tomon suzgan sari havo 
ham sovib boraverdi. Magellan qishni San- 
Xulian qo'ltiqcha (buxta)sida o'tkazishga qaror 
qildi. O'sha yerda keyingi tundayoq qo'zg'olon 
ko'tarildi. 
B eshta 
kem adan 
uchtasi 
bo'ysunishdan bosh tortdi. Isyonchi kapitanlar 
Magellandan orqaga, Ispaniyaga qaytishni ta- 
lab qildilar. Faqat Magellan singari temir iro- 
dali va jasur odamgina bu isyonni bostira oldi. 
Shu yerning o'zida, sohilda hamma qoidaga 
rioya qilingan holda sud bo'ldi. Isyonni boshlab 
be rgan la rni Ja n u b iy A m e rik a sohiliga 
badarg'a qilishga hukm qilindi, boshqa ikki 
aybdor o'lim jazosiga mahkum etildi, qolgan 
40 kishining gunohidan o'tildi. Magellanga 
odamlar kerak edi, shu bilan birga u haddan 
tashqari shafqatsiz bo'lishni ham xohlamadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sh im oliy
Am erika
Afrika
Ja n u b iy
Am erika
Avstraliya
O lovli Y e r oroli