Fiziologiyasi va gigiyenasi

5. 6. 2. Bolalar rivojlanishining asosiy bosqichlarini tavsifi
Yangi tu g‘ilganlik davri. 
Bu davr yangi tug'ilgan bolaning bi­
rinchi yig'isi bilan boshlanib, 10 kunlikkacha davom etadi. Birinchi 
v ig 'i yangi tug'ilgan bolaning birinchi t o i a qiymatli nafas olishi- 
ni bayram qilish bilan birga ko'pchilik mualliflarning ta ’kidlashi- 
cha, komm unikativ ahamiyatga ega: u faqatgina onaning diqqatini 
tortibgina qolmasdan, balki u bilan kontakt (bog'liqlik) o'rnatadi 
(Tankova-Yampolskava).
Bu davrda yangi tug'ilgan bolaning yangi sharoitga moslanishi 
boshlanadi. Bu esa rivojlanishning niuhim kritik davrlaridan biri 
hisoblanadi.
Yangi tug'ilgan bola ona organizmidagi nisbatan doimiy harorat 
sharoitdan (37 °C) harorati pasaygan sharoitga tushib qoladi va shu 
sababli ham unda issiqlik hosil bo'lishining yuqori darajasi qayd 
qilinadi: 1 kg tirik vaznga 176,4 J hosil b o ia d i, (voyaga yetgan 
odam larda esa 100,8 J/kg).
Yangi tug'ilgan bolaning terisi tvorogsim on moy bilan - moy 
bezlarining sekreti bilan qoplangan b o ia d i. M oydan tozalangan- 
dan keyin teri qizaradi va so'ngra esa p o 'st tashlaydi. Bola hayo- 
tining birinchi kunlarida terisining rangi sariqroq rangga kirishi ku­
zatiladi. Bu hodisa hayotining 7-10 kuniga borib yo'qoladi.
K o'pchilik bolalar hayotining birinchi kunlarida dastlabki mas- 
sasining 5-8 % ni vo'qotadilar (150-300 gr gacha). so'ngra tana 
massasi asta-sekin orta boradi va birinchi, asosan, ikkinchi hafta- 
ning oxirida dastlabki darajaga yetadi. Yangi tug'ilgan bola siydigi 
tarkibida moddalar almashinuvining oksidlanmagan mahsulotlari 
uchraydi, katta miqdorda siydik kislotasi hosil b o ia d i. Siydik kis- 
lotasining tuzlari siydikni jadal sariq rangga bo'yaydi; bunday siy­
dik tindirilganida qizg'ishroq rangdagi cho'km a hosil qiladi.
Bolalar, odatda, bir necha tu g 'm a shartsiz reflekslar bilan 
tug'iladi. Ta'sirotchining ta'siriga amalda butun organizm bilan 
javob reaksiyasi qaytaradi, bu jarayonning yuzaga kelishi markaziy 
asab tizim ida qo'zgalishni keng irradiatsivasiga bog'liq. Bolaning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rivojlanishini dastlabki bosqichlarida, va'ni hali bosh miya po'st- 
log'ining morfologik rivojlanishi yetarlicha yetilishga ega b o im a - 
gan paytda, miyaning po'stloqosti tuzilmalari tom onidan boshqari- 
luvchi reaksiyalarning generallashuvi kuzatiladi.
Yangi tu g ilg a n bolalarda lab, teri, og'izoldi oblastni, bo'yin, til- 
ning shilliq pardasini retseptorlarini q o'zg'atilishiga em ish-so'rish 
refleksi javob sifatida nam oxon bo'ladi. Himoya reflekslaridan 
k o ‘zni yum ish refleksi vaxshi rivojlangan bo'lib. uning refleksogen 
zonasi bolaning birinchi hayoti kunlarida ju d a keng b o iib qovoq- 
larni, kipriklarni, qosh. burunning vonbosh vuzalaridagi retseptorli 
hosilalarini qamrab oladi. Yoshga bog'liq holda bu reflekslarning 
refleksogen zonalari toraya boradi.
Chaqaloqlarda kaftlarga tekkanda ushlab qolish refleksi va 
oyoqning ushlash refleksi oyoq kaftining oldingi qismini q o 'zg 'at- 
gan paytda kuchli namoyon b o iad i.
Yangi tu g ilg a n bolaning terisi orqali og'riqli va haroratli 
ta ’sirlarga reflekslar (umumiy va mahalliy xarakterga ega b o ig a n
harakat reaksiyalari) va tananing holatini o'zgarishiga boshning 
qo'yilish labirint reflekslarini chaqirish mumkin. Yangi tu g ilg a n
bolalar shirin. achchiq nordon va sh o 'r ta'm larga juda sezgir b o i a ­
di va ularga emish-surish harakatlari, bilan. ikkinchisiga yuzini 
burishtirib, uchinchisiga og'izlarini qivshaytirib va, nihoyat, til va 
lablarini ch o ‘chaytirib reaksiya qiladi.
Tovushli qo'zg'atuvchilarga yangi tu g ilg a n bolalar seskanish. 
umumiy harakat, nafas va yurak qisqarishlar chastotasining o ;zga- 
rishi bilan bezovtalanish tipidagi umumiy reaksivalar bilan javob 
qaytaradi. Bu primitiv holdagi chamalash refleksidir. K o'pchilik 
hollarda bu chamalash refleksi bolalarning dastlabki soatlarida to ­
vushli q o 'z g ’atuvchilarga emish harakatlarining to'xtatilishi shak­
lida javob beradi.
Yangi tug'ilgan bolalar ko'rish ta'sirotchilarga generallashgan 
reaksiya bilan javob qavtarishi. ya'ni yorituvchi predmet orqasidan 
k o ‘z bilan navbatm a-navbat kuzatib boradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yangi tug'ilgan bolalarning cham alash reaksiyalariga jiddiy 
to'xtalib o 'tish zarur. Bolalar hayotining dastlabki kunlaridan turli 
analizatorlarning qo'zg'atilishi natijasida chaqiriladigan reflekslar 
deb ham yuritiladi. Ular shartli reflekslar tipidagi m oslanish reak- 
siyalarining y o'q pavtlaridagi qo'zg'atishlarning elemental- tahlili- 
ni tain in lo v ch i organizmning biologik jihatdan muhim moslanish 
faoliyati hisoblanadi.
Dastlab cham alash reaksiyalari umumiy seskanish va bolaning 
mayjud bo'lgan harakat faolligining vaqtincha to'xtalishi shaklida 
va diffuzli harakat reaksiyalari bilan nafas olishni biroz to'xtashi 
bilan nam oyon bo'ladi.
Qator mualliflarlarning m a ’lumotlariga ko'ra, tug'ilgandan ke­
yin 1- hafta oxirida va 2- hafta boshida tovush va yorug'likka reak­
siyalar aniq chamalash-izlash xarakterida bo'ladi.
T u gilgan id an 10-12 kun o 'tgach atrof-muhit ta ’siri ostida or­
ganizmning rivojlanishi, chaqaloqning shartli reflekslarini xarakte- 
rini o'zgartiradi. Qator shartsiz reflekslarning refleksogen zonalari 
torayadi, ulardan ko'pchiligi so'nadi yoki o 'z faoliyatini o'zgar­
tiradi. Tug'm a reflektor reaksiyalarning bunday qayta qurilishida 
shakllanayotgan shartli reflektor bog'lanishlar asosiy rolni o'y - 
naydi.
Bolalar hayotining birinchi kunlarida nafas olish va ovqat hazmi 
jarayonlari bilan b o g iiq bo'lgan interoretseptiv im pulslar shart­
li reflektor aham iyatga ega bo'ladi. Bolalar hayotining birinchi 
kunlaridanoq uni oziqlantirish vaqtiga nisbatan natural shartli ref- 
lekslarning hosil b o iish in i qayd qilish mumkin, bu holat bola­
ning uyqudan uyg'onish va yuqori harakat faolligi bilan nam oyon 
b o ia d i. M a iu m k i, bunday reflekslar faqatgina oziqlantirish tarti- 
biga qat'iy rioya qilingan paytda nam oyon b o ia d i. Oziqlantirish 
tartibiga qat'iy rioya qilinganida, chaqaloqlarning 6 -7 kunligida, 
oziqlantirishga 30 daqiqa qolganida shartli reflektor holda leykot­
sitlar miqdorining ortishi kuzatiladi, ularda ovqatlanishdan oldin 
gazlar almashinuvi ortadi. Ikkinchi haftaning oxiriga kelib bolalar­
da oziqlantirish uchun yotqizish holatiga nisbatan em ish-surish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

harakatlari shaklidagi shartli reflekslar paydo bo'ladi. Bu yerda doi­
miy ravishda oziqa bilan mustahkamlanuvchi teri. harakat va ves­
tibular apparatlarning retseptorlariga ta'sir ko'rsatuvchi kompleks 
q o 'zg'atuvchilar signal bo'lib hisoblanadi. Bola hayotining ushbu 
bosqichida shartli q o 'z g ’atuvchilar sifatida faqat interoretseptiv va 
prorioretseptiv q o ’zg'atishlar ta'sir ko'rsatadi.
Shartli oziqaviy harakat reflekslarini hosil qilish uchun yangi 
tug'ilgan bolaning ona k o ’kragi bilan oziqlantirilishining boshlani- 
shi muhim aham iyatga ega bo'ladi. Agar chaqaloqni ona ko'kragi 
bilan tu g ’ilganidan keyin 20-30 daqiqadan kevinoq oziqlantirish 
boshlangan bo'lsa. teriga tegishiga \'a oziqlantirish paytida bosh, 
tana, q o 'l, oyoqlar holatining o'zgarishiga shartli oziqa reflekslari, 
birinchi 2 yoki 3 kecha-kunduzda oziqlantirishdan keyin hosil 
bo'ladi va hayotining ikkinchi kunidayoq aniq ko'rinadi.
Agarda chaqaloqni ona ko'kragiga tug'ilganidan 12 soat о ' tib 
taqagan bo'lishsa. xuddi yuqoridagidek qo'zg'alishlarga birinchi 
shartli reflekslar 6-8 kunlari hosil bo'ladi. Bolalarni tug 'ilg ani­
dan 18-20 soat o 'tib ko'krak bilan dastlab oziqlantirilgan bo'lsa. 
bunday shartli reflekslar faqat 10-12 kundan keyin hosil bo'ldi 
(I. A. A rshavskiy).