S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

IV bob. BUZMASDAN NAZORAT QILISH (BNQ) 
TURLARI, UNI STANDARTLASH VA METROLOGIK 
TA’MINLASH
Diagnostikaning namunaviy dasturi nazorat qilishning turli 
usullaridan foydalanishni ko‘zda tutadi, avvalambor buzmasdan 
nazorat qilish usuli muhimdir.
BNQ
 
usuli maxsus qimmatbaho apparaturalar – o‘lchov 
asbob larni talab qiladi va bu ishga yetuk mutaxassislarni jalb qi lish 
kerak bo‘ladi. Buni diskret holda va doimiy monitoring bilan mu-
rakkab va qimmatbaho xavfli ishlab chiqarish obyektlarida amal-
ga oshirish mumkin.
BNQda ma’lumot olish uchun fizik maydonlar va nurlanish-
lar turlaridan foydalaniladi. BNQning kelib chiqishi 1895-yildan 
rentgen nuri kashf qilinganidan boshlab ishlatilib kelinib, 
metallik jismni yopiq yog‘och qutida aniqlash mumkin bo‘lgan 
edi.
Shundan buyon BNQning ko‘p sonli usullari va turlari ishlab 
chiqilgan.
BNQning turlarini sinflash GOST 18353–79 ga asosan may-
donning yoki moddaning nazorat obyekti bilan fizik ta’sirlanishi 
jarayoniga asoslanadi. 
Diagnostik masalalarni hal qilish asosida avvalambor diagnos-
tikalash obyekti haqida aniq ma’lumot bera oladigan fizik jara-
yonni optimal tanlash yotadi.
Fizik prinsiplarning bog‘liqligiga asosan BNQlar 10 xil bo‘ ladi: 
akustik, magnitik, issiqlik, elektrik, optik, vixrlitokli, radiatsion, 
singuvchan moddalar va radioto‘lqinlar bilan. Har bir BNQ turi 
o‘ziga xos usullardan iborat bo‘lib, ular quyidagi belgilari bilan 
farqlanadi:
– modda va maydonning o‘zgarishini mos ravishda aniqlovchi 
obyekt bilan maydon yoki moddalarning ta’sirlanishi xarakteri bi-
lan;
– nazorat jarayonida o‘lchanadigan maydon yoki modda pa-
rametrlari bilan (birlamchi ma’lumot beradigan parametrlari);
– modda yoki maydon parametrlarini o‘lchash usullari bi-
lan.

---

15
BNQ usullarini GOST 18353–79 bo‘yicha sinflash 4.2 va 
4.3-jadvallarda berilgan. BNQ usullaridan birontasi ham uni-
versal emas. Ularning har biri berilgan sharoitlardagina ma’lum 
bir nuqsonlarnigina topishda samaralidir. Masalan, usullarning 
ko‘plari ayrim turlardagi materiallarni nazorat qilish uchun ish-
latiladi: radioto‘lqinli – radioshaffof dielektrik materiallar 
uchun; elektro-sig‘imli – tokni yomon o‘tkazadigan nometall 
materiallar uchun; tok uzatkichli-elektropotensialli – elektr to-
kini yaxshi o‘tkazuvchilar uchun; akustikli – mos keluvchi 
chastotada ovozning so‘nishi xususiyatli materiallar uchun va 
hokazo.
4.1-jadval