N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

C h u s t m a d a n i y a t i
qadimgi F arg‘onadagi ilk dehqonchilik m ada­
niyati yodgorligi hisoblanadi. Bu madaniyatni yaratgan aholi dastlab 
chorvachilik bilan shug'u llangan. keyinchalik esa o ‘troq hayot tarziga 
o ‘tishgan. Ularning ilk qishlog'i 1951 yilda M .E.Voronec tom onidan 
Chust shahri yaqinidagi B uvanam ozor 
deb atalgan buloq yonidan 
topilgan. Arxeologlar bu yodgorlikka shartli ravishda Chust madaniyati 
nomini berganlar, chunki u yodgorlikka yaqin yirik aholi punki Chust 
shahri boMgan.
C hust madaniyati so ‘nggi bronza va ilk temir davriga oid boMib, u 
mil.avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi choragida 
shakllangan. Olim lar olib borilgan tadqiqotlar natijasida uning rivoj- 
lanish davrini 2 davrga boMib k o ‘rsatadilar.
I. 
S o ‘nggi bronza davri boMib. mil.avv. II ming yillikning oxiri va 
I ming yillikning birinchi choragidan to mil.avv. VIII asrgacha davom
qilgan.
87

---

2. Ilk tem ir davri b o ‘lib, mil.avv. VIII—VII asrlam i o ‘z ichiga oladi.
Bugungi kungacha F a rg ‘ona vodiysidan C hust m adaniyatga oid 80 
dan ortiq yodgorlik topilgan. Shuningdek, uning izlari N am angan, 
Andijon, Sam arqand va Q a shqadaryo hududlaridan ham topilgan. 
H o zirg ach a ularning lOdan ortiq yodgorliklarida arxeologik qazishm alar 
o ‘tkazilgan.
C h u st madaniyatiga oid yodgorliklar to g ‘ oldi soy etaklarida, 
u la m in g o ‘rta oqimida, v ohaning tekis tum anlarida uchraydi. Q oradaryo 
havzasi va uning irmoqlari b o ‘ylab esa. C hust m adaniyatiga oid 
qishloqlar uchraydi.
C hustda M .E.V oronecdan keyin V.I.Sprishevskiy, B .M atboboev, 
Y u .A .Z adneprovskiylar tadqiqot ishlarini olib bordilar. Q azishm alar 
D alvarzintepa, 
Q o ra q o ‘r g ‘on, 
ToMaqoMg‘on, 
Tergovchi, 
Yaztepa, 
G o ‘rmiron, G ‘ayrattepa, C him boy, A shkaltepa kabi yodgorliklarda olib 
borildi. U larda m adaniy qatlam 1,5— 3 m etrgacha qalinlikda saqlanib 
qolgan, bu ham chust m adaniyati axolisining o ‘troq hayot kechirgan- 
ligidan dalolat beradi.
C h u st madaniyatining ikkinchi davrida ilk shaharlar vujudga kela 
boshlagan. 
S o ‘nggi bronza davri shakllangan yirik qishloqlarida 
m u d o fa a devorlari barpo etiladi. Shaharlar ikki qism dan iborat b o ‘lib, 
ark v a shaxriston ham m udoffa devori bilan o ‘ralgan. M udofaa devori 
qoldiqlari Chust q ish lo g ‘ida va A shkaltepadan topilgan. C hustda xom
gMshtdan ishlangan devorning qalinligi 3 metr, uning balandligi 3,5 
m etrg a teng.
C hust madaniyati yodgorliklarini 
qazish jaray o n id a ularning quyi 
qatlam id an doira shaklida qurilgan k o ‘plab oMalar topilgan. Masalan. 
C h u st m akonida 60 ta, C h im b o y d a esa 16ta shunday o 'ra la r ochilgan. 
Bu o ‘ra la m in g qanday m aq sad d a qurilganligi to ‘g ‘risida har xil fikrlar 
mavjud. B a ’zilari kulba desa, b a ’zilari uni g'alla o ‘ralari deb talqin 
qiladi. A kadem ik A .A sqarov ham uni g ‘alla o ‘rasi deb hisoblab, 
ularning maydoni kulba uchun ju d a noqulay ekanligini ta ’kidlaydi.
C hust 
madaniyati 
oid 
qabriston 
hali 
topilgani 
v o ‘q. 
Lekin 
m akonlardagi uylarni qazish vaqtida bir necha tartibsiz q o ‘milgan 
m ozorlar topilgan. U larda odam lar yoni bilan g ‘ujanak holatida 
qo 'y ilg a n . M ozorlarda sklet atrofida sopol buyum lar yoki taqinchoqlar 
uchram aydi. Faqat C hust m akonida bir m o zordagina skelet bosh suyagi 
vonidan bitta gulli sopol kosa topilgan. B a ’zi yodgorliklarda yosh 
bolalar sopol idishlarga solib k o ‘milgan. Lekin chust madaniyati 
y odgorliklarida dafn m arosim i bilan bogMiq boMgan aniq bir tartib

---

kuzatilmaydi. Chunki b a ’zi hollarda odam suyaklari x o ‘jalik o ‘ralarida 
va k o ‘p xollarda esa, bir chuqurchada o ‘ntalab odam boshi suyaklari 
topilgan. Bu masala hozirgacha o ‘z echimini topgan emas.
Chust madaniyatida metall 
hunarmandchilikgi yaxshi rivojlangan. 
Masalan, Chust makonidan 80dan ortiq, Dalvarzintepadan 60dan ortiq 
metall predmetlar topilgan. Shuningdek, u erlardan tosh qoliplar ham 
topilgan b o ‘lib, ularda oyna, oMoq, pichoq va bigizlar quyilgan. Chust 
madaniyati yodgorliklarining yuqori qatlamidan bronza buyum lar bilan 
birga temirdan ishlangan pichoq ham topilgan. Yodgorliklarda temir 
shlaklari k o ‘plab uchraydi.
Chust madaniyati yodgorliklarida tosh va suyakdan yasalgan mehnat 
qurollari topilgan. M asalan, Dalvarzintepadan 1500 ga yaqin tosh 
qurollari topilgan. Ular orasida q u m -to sh d a n yasalgan o ‘roqsimon 
pichoqlar alohida diqqatga sazovordir. Ularning 400ga yaqini topilgan.
Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyum lar ishlangan. 
Urchuq toshlari, moki va suyak taroqlaming topilishi aholining 
t o ‘qimachilik bilan ham sh u g ‘ullanganligidan darak beradi. Suyakdan 
yasalgan buyum lar orasida q o ‘y va echki oshiqlari nihoyatda k o ‘p. 
Ularga tegishli chuqurchalar yasab, chuqurchalarga bronza quyilgan. 
O shiqlarning deyarli k o ‘pchiligi ju d a silliq, ustki qismi t o ‘q qizil tusda 
va ularga pardoz berilganligini tulayli tovlanib turibdi. Tadqiqotchilar 
fikricha, bular bilan chust aholisi qim or o'yinini o'ynagan.
C hust aholisi kulolchilik idishlarini qoMda yasaganlar, ular liali 
charxni bilishmagan. Ularning x o ‘jaligining asosini su n ’iy sug'orishga 
asoslangan dehqonchilik tashkil qilgan. Dehqonlar bug'doy, tariq, arpa 
ekkanlar. Ikkinchi o 'rin d a xonaki chorvachilik turgan. X o ‘jalikda ot, 
qoramol boqqanlar. Dehqonlar g ‘allalarini o ‘ralarda saqlaganlar. Har bir 
o 'ra d a 200 kgdan to 2 tonnagacha g'alia saqlash mumkin bo'lgan. Erni 
haydashda va ekinlarni yanchishda hayvon kuchidan foydalanishgan. 
Bu haqda Q irg ‘iziston hududida joylashgan Soymalitosh qoya toshlari 
darak beradi. Uning suratlari Chust madaniyatiga oid b o ‘lib, unda 
q o ‘shga q o ‘shilgan ho'q izlarning tasviri bor.
Chust m adaniyatiga oid sopol parchalari Samarqand hududida 
joylashgan Afrosiyob yodgorligining quyi qatlamidan. janubiy S u g ‘di- 
yonaning bosh shahri boMgan Erqo‘rg ‘on shahri harobasining pastki 
qatlamidan, Shahrisabz hududida joylashgan ilk oMta asriar davriga oid 
boMgan T o'rtkultepa yodgorligining quyi qatlamidan va qadimgi 
Baqtriva hududidagi Kuchuktepa. B o ‘yrachi, Qizilcha. Maydatepa kabi 
yodgorliklardan topilgan. Lekin Chust madaniyati qadimgi Baqtriyada
89

---

k eng rivojlana olm adi, chunki bu erda sharq civilizaciyasi t a ’sirida 
rivojlangan dehqonchilik madaniyati 
ulam i o ‘ziga singdirib yubordi. 
Shuningdek, bu erdagi C hust madaniyati izlari F arg‘ona va Sug 'd iy o - 
nadagi m adaniyatdan tubdan farq qilar edi. Bu erdagilar kulbalarda 
iste’k o m a t qilib, kulolchiiik charxini o ‘zlashtirgan.
C hust madaniyati mil.avv. II m ing yillikning oxiri v a I m ing 
yillikning birinchi choragida F a rg ‘ona vodiysida qadim gi dehqonchilik 
m adaniyati tarkib topganligini k o ‘rsatadi. Bu m adaniyat aholisi 0 ‘rta 
O siy o n in g tub erli axolisi b o ‘lib, ular jism o n iy tuzilishi v a antropologik 
tip jih a td a n Evropa tipiga m ansub boMgan.
C h u st m adaniyatidan s o ‘ng qadim gi F a rg ‘o nada ularning vorislari 
sifatida Elatan madaniyati shakllandi.