Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

Boʻr davri 
 
Boʻr davri boshlanishida Rus platformasining sharq tomonida dengiz 
havzasi saqlanib qolgan, quruqlik relyefi va yura davridagi qoʻltiqlar ham 
saqlanib qolgan. Ammo baʻzi bir poydevorlarning maydonlarining 
harakatini moslashuvi oʻzgacha relyefni yaratadi. Hozirgi Oksko-Sninsk 
devonida koʻp miqdorda koʻtarilgan va choʻkkan hududlar janubdan paydo 
boʻlgan dengiz transgressiyasidan sayoz havza qavatlari oʻzgacha fatsiya 
choʻkindilarini hosil qiladi. 
Boʻr qatlamlari platformaning markaziy va janubiy tomonlarida keng 
rivojlangan boʻlib, koʻp joylarda yer yuzasiga chiqib qolgan. Boʻr 
choʻkindilari yura, trias va paleozoy davrlari oʻziga xos boʻlmagan xolda 
toʻplangan. Ammo Voronej boʻrtiqlarining shimoliy botigʻi tarafida, 
Dnepr-Donetsk qoʻltigʻi va Kaspiyoldi pasttekisliklarida kontinental boʻr 
yotqiziqlari uchraydi. 
Boʻr qatlamlarining xususiyatlari - quyi qatlamining qumli-loydan 
ekanligi va yuqori qismini esa karbonatdan ekanligi, yuqori va quyi boʻr 
qismlariga nisbatan mos ekanligidadir. 
Quyi boʻrning (valanjin, goteriv, barrem) pastki qismi yuqori 
yuraning Polsk-Litva botigʻining gʻarbiy qismi bilan chambarchas 

---

40 
bogʻlangan. Ukraina botigʻini anchagina qismi kontinental. Pastki (quyi) 
boʻr choʻkindilar qumli loyli glaukonit va fosforit gʻurachalari koʻrinishida 
berilgan. 
Kesim (ochiq kon) konglomeratli fosfor qatlamidan boshlanadi. 
Zavoljeda yashil qumli loy (tuproq), alevrolitlar, qum, qum zarralari, 
yuqori qismi neokom - barrem qatlami esa qittiq qatlamli qumlar va delta 
koʻrinishidagi qumlar bilan farqlanadi. Apt va Alʻb, qum qavatli qora 
tuproq (loy) va fosfordan yigʻilgan. Apt va Alʻb qalinligi 500 metrga 
yyetadi, pastki qatlamining quyi qismining qalinligi 130-140 metrgadan. 
220-230 metrgacha oʻzgarib turadi. Povoljyeda neokomning quyi qismi 
oʻpirilgan (yuvib ketilgan) kesim goteriv qatlamli tuproqdan, qum 
zarralaridan (80-120 m.) boshlanadi. Ularning ustiga slyudali-qumtoshli 
tuproqlar koʻrinishida kvarsli qumlar, baʻzida esa gorizontal yotuvchi 
qatlamlardan iborat mergel (100 m.) qalinlik koʻrinishiga yyetadi. Alb 
yarusi bu yerda tuproq va qumtosh koʻrinishida uchraydi. Moskva ortida 
pastki boʻr oʻzining quyi qismi gorizontal yotuvchi temir toshli glaukonit 
qumlari va temir oolitlari va fosforit gʻurrachalari bilan xarakterlanadi. 
Yuqoridagi goteriv va barrem qatlamining tarkibida yashil temir qum va 
oʻsimlik qoldiqlari zarrachalari bor (10-15 m.). Apt va Alʻb - qum, 
glaukonitli tuproqlaridan iborat (20-100 m.). 
Dnepro-Donesk botigʻini quyi kesimida kaolinli tuproq, qoʻngʻir 
koʻmir va kvars qumlari qatlami, koʻmir tuproq qatlamlari uchraydi, 
yuqorida Apt-Alʻb kvars glaukonit qumli boʻlib, ajralib turadi (120-
130m.). 

---

41 
7-rasm
. Yuqori Boʻr davri Frans asrida Rus Platformasi maydonida dengiz
havzasini koʻrinishi 
Qum zarralari goteriv yarusida, fasial yondoshib janubga qarab 
choʻzilib yotadi va tarkibida konglomeratli fosfor, temir –qum qatlamlari 
vujudga keladi (60m.). Barrem qatlamlari qumli-tuproqli boʻlib, tepa 
yuzida qalinligi oz, oʻpirilishining (yuvilib ketishining) natijasida gipsli 
tuproq kesimida koʻp miqdorda foramenifyer, mallyuska qoldiqlari bor. 
Kaspiyoldi botiqligi qum tuproq qatlamlari orasida quyi boʻrning goteriv 
va barrem qavatlari ajralib turadi (230 m.). Bu yerda Apt turlari 
transgressiv ravishda neokomda joylashgan boʻlib, qatlami, qalinligi 300 
m.yyetadi. 
Pastki boʻr davrida Rus platformasining sharqiy qismida dengiz 
havzasi tarqalgan. Havza tubidagi relyef notekis xarakterga ega boʻlganligi 
sabab, arzimas tebranish suv ostida har xil davrlarga ega boʻlgan oʻpirilgan 
qatlamli orollar va kontinental qumli quruqlikning katta maydonini paydo 
qilgan. Agar bu platformaning sharqiy qismidan dengiz choʻkindi 
toʻplamining oʻzgaruvchan tartibini kuzatsak, gʻarbda esa katta qismda 

---

42 
botiqliklar Moskva orti (Polsk-Litva, Dnepro-Donesk va platformaning 
shimoliy qismida katta miqdorda bir-biridan uzilgan) rivojlangan mutlaqo 
kontinental choʻkindilar –kvars qum, glukonit tuproq (loy) siderit, 
temirlashgan kvars qum, qoʻngʻir koʻmir qatlami, yuqori boʻr davrida
choʻkindi toʻplanish tarixida boshqacha oʻrin tutadi. Yuqori boʻr 
qatlamlari bir tekisda tarqalgan. Hamma sineklizada toʻliq kesimga ega 
boʻlgan (ochiq kon) Oʻrta Yer dengizining geosinklinal zonasini tektonik 
harakatlaridan hosil boʻlgan va yangilangan. (Polesk-Litva, Saratov, 
Ukraina). Antiklizaning koʻtarilgan qismlarida (Voronej, Belorussiya) 
yuqori boʻr kesimi qalinligi sezilarli qisqargan (7-rasm). 
Yuqori boʻr qatlamlari mergel, ohak, yozuv boʻri koʻrinishida, 
bulardan tashqari glaukonit qum, opoka kremnilik tuproq, fosforitlar 
uchraydi. 
Rus platformasining kechki boʻr havzasi janubda va Bareal dengiz 
havzasi shimoliy-sharqiy qismida Timano-Pechorsk tekisligi orqali 
bevosita aloqada boʻlgan. 
Shunisi 
qiziqarliki, 
yuqori 
boʻr 
qatlamlari 
choʻkindilarini 
xususiyatlariga qarab guruxlarga boʻlinadi va oʻzaro bogʻlanishi boʻyicha 
bir necha turga boʻlinadi: quyi-senoman-turon-konyak qatlamlari 
birlashtiradi, oʻta katta uzilish bilan pastlikka yyetadi va moslashmagan 
xolatda kompan-maastrixga qarashli yuqori qatlamni yopadi. 
Datsk choʻkindilari oʻzining tarkibi bilan ajralib turadi. Yuqori boʻr 
kesimidagi terrigenli jinslar hamma yerda ham paydo boʻlgan emas. 
Kaspiyoldi past tekisliklarida yuqori boʻr kvars tuproqli qumdan 
boshlanadi, bu qumlar Alʻbning oʻpirilgan yuzaga joylashgan qatlami va 
senoman qavatiga tegishlidir. Senoman qatlamining yuqori qismida 
fosforitlar keng tarqalgan. 
Boʻrsimon mergel va turon - konyak oxagi transgressiv joylashgan, 
sharqda qora tuproq va qum glaukonit mergel koʻrinishida boʻlib, sharqiy 
yoʻnalishida fosforli qumlar bilan almashadi. Kompan-maastrixit qavati 
hamma yerda mergel va yozuv buri koʻrinishida (300m.). Saratov 
sineklizasi yuqori boʻr-glaukonit qum, opoka, gʻarbgacha Voronejning 
turtib chiqqan joylarida karbonat jinslar bilan almashadi (700-1000m.). 
Podmoskove (Moskva atroflarida) senoman glaukonit qumlari, turon - 

---

43 
konyak tuproq, opoka, qumtosh (30-40m.), Moskva orti shimolrogʻida 
kremniy tuproqda yotgan glaukanit qumlari (yuqori boʻrning berrem 
qoldiqlari) bilan farqlanadi. 
Yuqori boʻr Lvovning burilgan (egilgan) joyida – mengel, ohak, 
yozuv boʻri qalinligi 1000 gacha boradi. Kesim (ochiq kon) qatlamning 
tarkibi jixatidan Prichyernomol botigʻiga yaqin. Umuman yuqori boʻr 
davrida barreal dengiz havzasi Rus platformasining sharqiy qismi Tetis 
dengizi bilan bogʻlangan va yuqori boʻr choʻkindilari fatsiyalarida iz 
qoldirgan (tuproqli, keramik tuproqli, kremniy zaxirasini, fosforitni, 
baʻzida fosforit joylashinuvini vujudga kelishini koʻpligini) shuning uchun 
platforma hududi janubroqda joylashuvi kesimda (konda) mergel va 
ohakni koʻpligini bildiradi. Gʻarbiy Povoljye hududlarida sayozlik va 
orollar qatori tarqalgan, u yerda choʻkindilar ola-bula terrigen 
koʻrinishidadir. 
Boʻr davrida uch marta ijobiy tebranish harakatlari salbiy harakat 
bilan almashgan, dengiz havzalarini chuqurligiga qaraganda koʻtarilish 
asosi yuqori boʻlgan. Choʻkindilarni uch guruhga boʻlinishiga olib keladi. 
Ilk transgressiv jyolashgan choʻkindilar tarkibi asosida glaukanit qumlar, 
fosforli kvarsit qavatlari, fosfor va temir zaxiralari bor. Har bir koʻtarilishi 
(vertikal tebranish harakati) choʻkish bilan almashadi (salbiy tebranish 
harakati). Bu dengizlar transgressiv janubiy-sharq va markazdan Rus 
platformasida qisqa vaqt oraligʻida chuqur dengiz havzasini hosil qiladi. 
Har bir transgressiya oʻzining yuqori chegarasiga yetganida qalin yozuv 
boʻri quvvatini,yuqori kompan-maasstrinxtini qavatida hosil qiladi. Bu 
tebranish harakati platforma maydonini qamrab oladi. Ularni xolatida 
platformaning har xil maydoni (qismi) har xil jadallik bilan choʻkadi yoki 
koʻtariladi, bu qalinlik va har xil sineklizalar platoformalarning 
choʻkindisini fasial tarkibini farqlanishiga olib keladi. Baʻzida yuqori 
boʻrning ayrim qavatlari mavjud boʻlmaydi (goteriv, dat). 
Yuqori boʻrning oxirida Rus platformasi umumiy koʻtariladi. Yuqori 
boʻr dengizi ancha qisqaradi, Moskva sineklizasining janubiy qismi va 
Paleoural orasidagi tor zona (yoʻl) saqlanib qolgan. Boʻr davrining oxirida 
havza asta sekin birlashgan. Shuning uchun dat choʻkindilari hamma 
joyda rivojlangan (tarqalgan). Ular tarqalgan joyda choʻkindilar mutlaqo 

---

44 
ola-bula terrigen xususiyatga (qum, tuproq, loy, ohak) Dat qavati davrida 
barreal dengiz havzasi Tetis dengizidan ajraladi. Bu Oʻrtadengizdan 
geosinklinal zonasining tektonik harakati bilan bogʻliq. Bir vaqtda Rus 
platformasining shimoliy va markaziy qismini koʻrinishini oʻzgartirdi. 
Platformani sharqiy qismi dengizdan halos boʻldi. Poydevorning 
geosinklinalida yondoshgan janubiy boʻlagi oʻzgaruvchan boʻlib qoladi. 
Bu kaynazoy davrida jadal choʻkadi va yuzi janubga ogʻgan boʻladi.