Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti regional geologiya, geomorfologiya

Toshkoʻmir davri 
 
Devon oxirida vujudga kelgan relyef toshkoʻmir davrida ham 
saqlanib qolgan. Shuning uchun Rus platformasining Sharqiy qismida 
dengiz havzasi saqlanib qoladi, dengizning Gʻarbiy Chegarasi Moskva 
sineklizasining Gʻarbiy Chegarasiga mos tushadi. Devon davridan 
farqli ravishda Gorkiy tepaligi hosil boʻladi. Moskva sineklizasida quyi, 
oʻrta va Yuqori toshkoʻmir yotqiziqlari uchraydi. Keskin, uchta qatlamli 
turney yotqiziqlaridan boshlanadi: ostida yupqa qatlamli ohaktoshlar va 
ustida 
ikkinchi 
qalin 
qatlamli 
ohaktoshlar 
(Lixvinsk 
va 
Chernishinsk yotqiziqlari). Uchinchi qatlam Tula gorizonti qumtosh-
gil-koʻmirli qatlam 30 dan 70 m gacha (gumus va qoʻngʻir koʻmir 
qatlami va boksitlar bir xil yoshda boʻlgan (Tixvin). Koʻmir qatlamlari 
ostida yotgan qatlamlarning yuvilgan yuzasida yotadi, Shuning uchun 
qalinligi bir xil emas, katta hajmda oʻzgaradi (yuvilgan yuzaning chuqur 
qismlarida). 
Toshkoʻmir davri boshida muhit oʻzgargan, havo nam va issiq, 
oʻsimliklar gurkirab oʻsadi. Turli ishorali tebranish harakatlari 
choʻkindilar fatsiyasining oʻzgarishiga olib keladi, kontinental koʻmir 
qatlamlari vujudga keladi, dengiz havzasi yoki ularning boʻgʻozlari 
vujudga kelgan. 
Turney asrida dengiz Gorkiy tepaligini aylanib Moskva 
sineklizasiga oʻtadi. Turney asrining oxirida Moskva sineklizasi 
dengiz havzasidan ozod boʻladi, regressiya natijasida vaqtinchalik 
daryolar sinekliza qanotlarini yuvib errozion relyef hosil qiladi. Vizey 

---

35 
asridan choʻkish nisbatan sezilarli boʻlgani uchun Moskva sineklizasi, 
hatto Gorkiy tepaligini suv bosadi. Vize oxirida (namyurda va kasimov 
asrida) arzimagan koʻtarilish Gorkiy tepaligi va Moskva sineklizasi oʻrta 
toshkoʻmir davrida dengizdan xalos boʻladi. Shuning uchun, bu 
hududlarda Moskva asri yotqiziqlari terrigen jinslardan boshlanadi. 
Rus platformasining Sharqiy qismining butun hududida Yuqori 
toshkoʻmirning oxirigacha chuqur dengiz havzasi saqlanib qoladi. 
Donbassda toshkoʻmir davri davomida quruqlik, ozgina vaqt 
oraligʻida sharq tomondan dengiz transgressiyasi kuzatiladi. Relyef 
deyarli tekis, shuning uchun, ozgina choʻkish ham Donbass havzasini suv 
bosishiga olib keladi, qisman koʻtarilish esa teskariga, hududni suvdan tez 
relyef boʻlishiga olib keladi. Ukraina krisstallik qalqoni Poless va 
Voronej koʻtarilishi natijasida oʻsimlik dunyosi tarqalaishiga olib keladi. 
Yuqori toshkoʻmir davri, nisbatan chuqur dengiz havzasi boʻlgani 
uchun, tebranish harakatlar, choʻkindilar hosil boʻlishiga deyarli taʻsir 
etmaydi.