Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникациялар давлат қумитаси тошкент ахборот технологиялари университети

Одам заҳарланганида кўрсатиладиган биринчи тиббий ёрдам. 
Эаг аввало кучли заҳарли моддалар кўп ишлатиладиган муассаса ва кор-
хоналарда зарур дори-дармонлар мавжуд бўлган биринчи тиббий ёрдам 
кўрсатиш дори қутичаси (аптечкаси) бўлмоғи зарур. 
Заҳарловчи модда кишининг нафас йўли орқали ички аъзоларга кирган 
бўлса, беморни дарҳол хавфли жойдан очиқ ҳавога олиб чиқиш, агар заҳарли 
модда тери орқали кирган бўлса, зарарланган жойни оқар сув билан совунлаб 
ювиш, сув ёхуд кучсиз ишқор эритмасига ботирилган бир парча мато билан 
артиш зарур. 
Заҳарловчи модда кўзга тушганида сув, натрий гидрокарбонат (ичимлик 
содаси)нинг 2%ли эритмаси ёки борат кислотаси билан ювилади. 
Заҳарловчи модда меъда-ичак йўлига кирган бўлса, беморга бир неча 
стаканда сув ёки калий перманганатнинг пушти рангдаги кучсиз эритмаси 
ичирилади ёки бармоқ билан ҳалқумни қитиқлаб, ўқчитилади, 2-3 марта қус-
тирилади. Кейин ярим пиёла илиқ сувга 2-3 ош қошиқ фаоллаштирилган кўмир 
(20 - 25 мг) ёхуд 40-50 дона карболен таблеткаси солиб ичирилади. Шундан 
сўнг эса, ярим стакан сувга 20 мг магний сульфат ёки натрий сульфат 
аралаштириб, тузли сурги ичирилади.
Заҳарланган кишининг нафас олиши қийинлашганда пахтага аммиак 
(новшадил спирти) эритмаси шимдириб, эҳтиётлик билан ҳидлатиш, нафас 
тўхтаб қолгудек бўлса, тезлик билан сунъий нафас олдиришга киришмоқ зарур. 
Беморга суньи нафас олдириш учун уни очиқ ҳавога олиб чиқиш, киймининг 
тугмачаларини ечиб, оғиз-бурнини шилимшиқлардан тозалаш даркор. 
Биринчи тиббий ёрдам. Тиббий ходим етиб келгунча ис теккан одамни 
иложи борича соф ҳавога олиб чиқиш, новшадил спирти ёки арчилган пиёз 
ҳидлатиш, кўкрагини уқалаш, кўрпага ўраш, атрофига иситгич қўйиш, аччиқ, 
қайноқ чой ёки қаҳва, қатиқ ичириш зарур. 
Бунинг учун ҳам ҳар бир фуқаро ишлаб чиқаришда бўлган ва фавқулодда 
ҳолатларда кенг қўлланиладиган шахсий, индивидуал аптечка (АИ- 2)нинг 

---

166 
тузилиши ва ишлатилиш билан яқиндан таниш бўлмоғи лозим. 
Индивидуал аптечка (АИ-2)да радиофаол заҳарловчи моддалар ва 
бактериал воситалардан шикастланишнинг шахсий муҳофазаси учун 
мўлжалланган зарур тиббий воситалар мавжуддир. У етти хонали пластмасса 
қутичадан иборат. Шу хоналарда тиббий воситалар солинган махсус пеналлар 
бор. 
№1 хона - оғриққа-қарши восита жойланган тюбик-шприц учун; 
№2 хона - фосфор органик заҳарловчи моддаларга қарши қизил рангли 6 та 
антидот (зиддизаҳар) учун. Муҳофаза мақсадида 2 таблетка ичилади. За-
ҳарланишнинг дастлабки белгилари пайдо бўлганида эса, яна битта таблетка 
ичилади. 
№3 хона - чўзинчоқ пеналда бактерияларга қарши №2 воситадан жаъми 15 
та таблетка бўлади. Булар радиацион нур таъсир эттанидан сўнг меъда-ичак 
фаолияти бузилган пайтда ичилади; дастлаб 7 та таблетка, кейин 2 кеча-кундуз 
мобайнида ҳар куни 4 таблеткадан ичилади. 
Бактерияларга қарага №2 хонадаги восита юқумли касалликларнинг 
олдини олиш мақсадида ичилади, чунки нур таъсирига йўлиққан организмнинг 
ҳимоя хусусияти сусайиб, шундай касалликларга берилувчан бўлиб қолади. 
№4 хона - оқ қопқоқ билан беркитилган пушти рангли иккита пеналда 
радиациядан ҳимоя қилувчи №2 воситадан 12 та таблетка бўлади. Радиацион 
шикастланишдан 
сақланиш 
мақсадида 
"Радиацион 
хатар!" 
деган 
огоҳлантирувчи сигналга мувофиқ, нур таъсир қила бошлашидан 30 - 60 дақиқа 
олдин ёки фуқаро муҳофазаси ходимлари алоҳида тайинлаган вақтда бир йўла 
бта таблетка ичилади. 
№5 хона - бўялмаган иккита панелда бактерияларга қарши №2 воситадан 
жами 10 та таблетка бўлади. Бактериал воситаларнинг юқиш хавфи туғилганида 
ёки касаллик юқиб, одам жароҳатланиб, куйиб қолганида шошилинч муҳофаза 
чораси сифатида шу таблеткадан 6 тасини, орадан 6 соат ўтгач, яна 6 тасини 
ичиши шарт. 
№6 хона - оқ рангли панедда радиациядан ҳимоа қилувчи №2 воситадан 
жаъми 10 та таблетка бўлади. Радиофаол моддалардан заҳарланган жойларда 
ўтлаб юрган сигирларнинг сутидан фойдаланиладиган бўлса, 10 кун давомида 
ҳар куни бир донадан ичилади. 
№7 хона - оқ рангли панеалда жами 5 та таблетка бўлиб, улар қусишга 
қарши воситадир. Одамнинг боши лат егани, силкинганида ёки бирламчи нур 
реакцияси таъсири натижасида пайдо бўлган қусишнинг олдини олиш 
мақсадида шу таблеткадан бир донадан ичилади. 
Умуман олганда, мазкур шахсий дори қутичасидаги тиббий воситалар 8 
ёшгача бўлган болаларга ва ҳар сафар катта ёшдаги кишилар дозасининг 1 /4 
қисми миқдорида, 8 ёшдан 15 ёшгача бўлган болаларга эса, 1/2 қисми 
миқдорида берилади. Радиациядан ҳимоя қилувчи №2 воситалар бу ҳисобга 
кирмайди, бу воситалар болаларга тўлиқ дозада берилади. 
Қутича қопқоғининг ички томонида қайси хонада қандай тиббий воситалар 
борлиги кўрсатилган, шунингдек, уларни қандай ишлатиш зарурлиги ҳақида 
эслатма ҳам бўлади. 

---

167 
Фосфорли заҳарли моддалар билан шикастланганда сўлак оқиши, кўз 
қорачиғининг торайиши, кўздан ёш оқиши, нафас олишшгаг қийналиши, му-
шакларнинг тиришиб тортишиши қайд этилганида, тиббий ходим етиб 
келгунича 3- 4 таблетка бесалол ичирилади ёки дарҳол тез тиббий ёрдам 
хизматига мурожаат қилинади. Бундай ҳолларда кимёвий зарарланиш ўчоғига 
киришдан олдин шахсий индивидуал аптечка /АИ 2/ дан муҳофазавий дозада 1 
таблетка (антидот- зиддизаҳар) олиб ичиб, кимёвий муҳофаза кийими, резина 
этик, қўлқоп ва противогаз (газниқоб) ларни кийиб олиш зарур. 
Фосфорли заҳарли моддадан шикастланиш рўй берганида газниқоб кийиб 
олингандан кейин дарров оғир шикастланган одамга 2 доза, ўртача 
шикастланган одамга эса, 1 доза миқдоридаги зиддизаҳар тюбик-шприц 
ёрдамида мушаклари ораси ёки териси остига юборилади. Енгил даражада 
шикастланган одамга газниқоб кийдиришдан олдин тилининг тагига ташлаш 
учун шахсий аптечканинг №2 хонасидаги қизил рангли пшалдан 2 таблетка 
зиддизаҳар олиб ичирилади ёки тюбик-шприц ёрдамида 1 доза зиддизаҳар 
юборилади. Сўнгра бадан терисининг очиқ жойлари кимёвий моддага қарши 
шахсий, индивидуал пакет /ИГШ/ даги махсус суюқлик билан қисман 
санитария ишловидан ўтказилади. Бундай мақсадларга ИПП-8, ИПП-9 ва ИПП-
10 лардан ҳам кенг фойдаланиш мумкин. 
Газниқоб кийиб олинган бўлса, пакетни очиб, тампонни суюқлик билан 
ҳўллаш ва бадан терисининг очиқ жойлари, бўйин ва қўлларни, кийим ёқаси ва 
енг учларининг баданга тегиб турган жойлари, шунингдек, газниқобнинг юз 
қисмини ҳам артиш зарур. 
Газниқоб кийилмаган бўлса, кўзни маҳкам юмиб, юз ва бўйин терисини 
махсус суюқлик билан ҳўлланган тампон ёрдамида артиш жоиз. Кўзни очмай 
туриб, унинг атрофйдаги терини қуруқ тампон билан артгач, газниқоб кийди-
рилади. Сўнгра яна тампони ҳўллаб, қўл панжалари, кийим ёқаси билан енг-
ларнинг баданга тегиб турадиган соҳалари артилади. Бу суюқлик билан юз те-
рисига ишлов берилаётганида кўзни ниҳоятда эҳтиёт қилиш лозим. 
Фавқулодда вазиятлар юз берганда аҳолининг муҳофазаси учун шахсий 
ҳимоя воситалари мавжуд. Шахсий ҳимоя воситалари инсон танаси ичига, те-
рисига ва кийим-бошларига турли заҳарловчи, радиофаол моддалар, бактериал 
воситалар тушмаслигини таъминлаш учун мўлжалланган. Булар авваламбор 
ГП-5 ва энг янги русумдаги ГП-7 фуқаролар газниқобларидир. Ш-7 нафас 
йўлларини, кўз ва юзни заҳарли моддалардан ишончли муҳофаза қилади. 
Бир ярим ёшгача бўлган болалар учун шахсий ҳимоя воситаси сифатида 
КЗД-3 махсус болалар ҳимоя камерасидан фойдаланиш мумкин. Унинг корпу-
сига ўрнатилган кўриш ойнаси боланинг нима билан машғул эканлигини 
кузатиш имкониятини беради. Камера қўлда ва елкада кўтариб юришга 
мўлжалланган уни чанғи ёки болалар аравачасининг шассисига ҳам ўрнатиш 
мумкин Шунингдек, респираторлар ҳам мавжуд бўлиб, улар нафас йўлларини 
радиофаол, ишлаб чиқаришдаги ва табиий чанглардан ҳимояланиш учун 
ишлатилади. Улардан бактериал воситалар билан заҳарланган ерлар, аэрозол 
кўринишдаги ҳавога ёйилган бактериал воситаларга қарши ҳимояланишда ҳам 
фойдаланши мумкин . 7 ёшдан 17 ёшгача бўлган болалар учун катталарникидан 

---

168 
ўлчами билан фарқ қиладиган болалар респираторлари ҳам мавжуд. 
Бундан ташқари юқорида таъкидлаганимиздек, шахсий боғлам пакети 
(ГШИ), кимёвий моддалардан шахсий муҳофаза пакети (ИПП-8), шахсий дори 
қутичаси (ИА-2) ҳам муҳофаза воситалари туркумига киради. 
Газнниқоб ва респираторлардан ташқари нафас олиш аъзоларини 
ҳимоялаш мақсадида уй шароитида оддий воситаларидан ҳам фойдаланиш 
мумкин. Уларга пахта-дока ёки сатин боғламлари, чангга қарши мато ниқоблар 
киради. 
Терини ҳимоялашнинг оддий воситаларига эса, ишлаб чиқариш жараёнига 
мосланган (брезеят ёки унинг аралашмасидан тикилган махсус капюшонли 
плашлар, резина аралашмаси, хлорвинил билан қопланган матолардан 
тикилган) кийимлар киради. 
Бундай мураккаб шароитларда фақат зарурат туғилсагина, бунга тегишли 
шарт-шароитлар бўлсагина, шикастланганларга сунъий нафас олдириш 
усуллари қўлланади ва улар иложи борича тезроқ даволаш муассасасига 
жўнатилиши шарт. Заҳарли моддалардан шикастланишга йўл қўймаслик ёки 
унинг оқибатларини сусайтириш мақсадида шикастланганлар санитария 
шиловидан ўтказилишлари зарур. Бунда уларнинг кийим-кечаклари, ҳимоя 
воситалари, шунингдек, барча анжомлари тегишли усуллар билан 
зарарсизлантирилади, яъни дегазания қилинади. Бундай санитария ишлови 
шароит ва заруратга қараб, қисман ёки тўллқ бўлиши мумкин.