Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникациялар давлат қумитаси тошкент ахборот технологиялари университети

Ўқув машқига раҳбарлик. Команда-штаб ўқув машқи “бошлиқ ўз 
қарамоғидагиларни ўқитади” тамойилига асосан ташкил этилади ва олиб 
борилади. Барча ишларнинг ташкилотчиси тармоқ фуқаро муҳофазаси 
бошлиғи (раҳбари)дир. 
Туманда команда-штаб ўқув машқини тайёрлаш ва ўтказиш 
бўйича барча ишларнинг ташкилотчиси вилоят 
ҳокими-фуқаро 
муҳофазаси бошлиғи бўлиб, у ўқув машқи раҳбари ҳисобланади. 
Ўқув машқи раҳбарининг ўринбосарлари ва ёрдамчилари этиб вилоят 
миқёсидаги фуқаро муҳофазаси хизматлари, бошқарма бошлиқлари ёки 
машқга жалб этилаётган тармоқларнинг раҳбарлари тайинланадилар. 
Машқнинг раҳбарият штаби - машқ раҳбарининг кўрсатмасига 
асосан машқни тайёрлаш ва ўтказишни ташкиллаштиради. 
Вилоят фавқулодда вазиятлар бошқармаси бошлиғи раҳбарият 
штабининг бошлиғи - машқ раҳбарининг ўринбосари ҳисобланади. Туман 
миқёсида ўтказиладиган ўқув машқи асосий ҳужжатлари вилоят ҳокими 
томонидан тасдиқланиб, фавқулодда вазиятлар вазирининг биринчи 
ўринбосари билан келишилади. 
Команда-штаб ўқув машқи кўп сонли раҳбарият, командалар 
таркиби, фуқаро муҳофазаси хизмати, эвакоорганлар, ички тузилмалар 
бўлинмалари, 
раҳбарлари 
жалб 
этилган 
йирик 
иқтисодиёт
тармоқларида ўтказилганда, тармоқ раҳбари - фуқаро муҳофаза 
бошлиғи фақат машқ ўтказишга раҳбарлик қилиб, фуқаро муҳофазаси 
бошлиғи вазифасини бош муҳандисга ёки ўзининг муовинларидан 
бирига топширади. 
Команда-штаб ўқув машқини бевосита тайёрлаш ва ўтказиш 
тадбирларини бажарадиган бир ёки бир нечта тарқоқ ҳудудларда жойлашган 
йирик тармокларда ўқув машқи раҳбарининг муовини (ёрдамчиси) 
тайинланади, раҳбарият штаби ташкил этилади ва фуқаро муҳофазаси 
хизмати ва тармоқ ички тузилмалар бўлинмаларининг энг яхши 
тайёргарлик кўрган ходимлари ҳисобидан воситачилар тайинланади. 
Раҳбарият штаби ўқув машқини юқори даражада ташкил этиш ва 
сифатли ўтказишни таъминловчи энг кам миқдордаги зарур таркибда 
ташкил этилади. Унча катта бўлмаган тармоқларда раҳбарият штаби 
ўрнига иккита-учта одамдан ташкил топган бошқарув гуруҳи ташкил 
этилиши мумкин. 
Ўқув машқининг раҳбари ўқув машқи ўтказиш учун зарур бўлган 
дастлабки маълумотларни ва унинг умумий мақсадини аниқлайди. Дастлабки 
маълумотлар - мавзу, ўқув машқининг мақсади, машқ босқичлари ва уларнинг 
ўқув саволлари (ҳар бир ўқитилаётган босқичда), ўқитилаётган раҳбарлар 
таркиби ва бошқарув органлари, фуқаро муҳофазаси хизмати, машқ 
давомида белгиланган тадбирларни бажаришга (ишлаб чиқариш 
барқарорлигини ошириш масалалари, фавқулодаа вазиятларнинг олдини 
олиш ва унинг оқибатларини бартараф этиш) жалб этилувчи штатдаги авария-

---

171 
қутқарув бўлинмалари, махсус тузилмалар, машқнинг ўтказиш муддати, вақти 
ва жойдаги воситачилар таркиби аниқланади. 
Ўкув машқи ўтказиладиган жойларни тайёрлаш борасидаги тадбирлар 
керак бўлганда шароитни ва ўқув-моддий базаси миқёсини тақлид қилиш 
учун жой ва воситаларни ҳисобга олган ҳолда тузилади. 
Команда-штаб ўқув машқи саволларини ишлаб чиқиш учун тинчлик 
даврида содир бўлиши эҳтимол фавқулода вазиятларга ва ҳарбий 
ҳаракатлар давридаги зарарлар миқдорига жуда яқинлаштирилган 
кўргазмали мураккаб шароитлар яратилиши лозим. У ўқув машқининг 
қатнашчиларини фаол ва ташаббускорона ҳаракатларга ёндошмоғи, 
уларни изланишга ва мақсадга мувофиқроқ қарорлар қабул қилишга, куч ва 
воситалар ёрдамида маневрларни амалга оширшга мажбур этмоғи, қўйилган 
вазифаларни, биринчи навбатда одамларни қутқариш билан боғлиқ ишларни 
ўз вақтида бажариш учун барча техника ва бошқа воситаларидан тўла 
фойдаланишга мажбур этмоғи лозим. 
Команда-штаб ўқув машқини олиб борилаётганда раҳбар унинг режа 
билан мутаносиб ҳолда олиб борилишига, ўқув саволларини ишлаб чиқиш ва 
амалий тадбирларнинг тўла ҳажмда ўтказилишига, раҳбарият таркиби 
томонидан қарамоғдагиларга вазифаларни тўғри ва аниқ қўйилишига 
алоҳида эътибор қаратмоғи лозим. 
Амалий тадбирларни бажариш вақтида ишчи-хизматчилар ва уларнинг 
оила аъзоларини муҳофаза қилиш бўйича ҳамда ишлаб чиқариш 
барқарорлигини ошириш билан боғлиқ энг муҳим эпизодларга ишлаб 
чиқишнинг раҳбари шахсан ўзи ўтказади. 
Ўқув машқи тугагандан сўнг ўрганувчиларнинг ҳаракатини баҳолайди 
ва йўл қўйилган камчиликларни бартараф этиш бўйича вазифалар қўяди. 
Раҳбарият штаб (бошқарув гуруҳи) раҳбарини нг кўрсатмасига 
биноан ўқув машқларини ташкил этиш, уларни тайёрлашни ва ўтказилишини 
таъминлайди. 
Штаб 
раҳбарияти 
мажбуриятлари 
жумласига 
раҳбарнинг 
мулоҳазаларига асосланган ўқув-услубий ҳужжатларни ишлаб чиқиш, 
воситачиларни тайёрлашни ташкил қилиш, барча қатнашчиларни, ўқув-
моддий базасини, бошқарув пунктларини, ўрганувчиларнинг иш 
жойларини, алоқа ва хабар бериш воситаларини тайёрлашни назорат 
қилиш, ўқув машқини олиб бориш жараёнида воситачилар ишини ташкил 
этади
, 
қатнашчиларнинг 
ҳаракатларини 
умумлаштиради 
ва 
баҳолайди, хабарлар (сигнал)нинг берилиши ва унинг жойларга туғри ва 
аниқ етказилишини назорат қилади, шароитдан келиб чиққан ҳолда қарор 
қабул қилиш учун таклифлар тайёрлаш, уларни расмийлаштирилиш 
ишларини олиб боради.
Машқ раҳбарининг маърузасида мавзу ва ўқув машқи масалалари, 
қатнашчиларнинг таркиби, улар ҳаракат қилган шароит эслатиб ўтилади. 
Сўнгра раҳбарият ва сардор-бошлиқлар таркибининг иши, уларнинг тез ва 
моҳирона қрорлар қабул қила олиш маҳоратлари, қарамоғдагиларнинг 
ҳаракатларига раҳбарлик қилишларига ҳамда ўқув машқи масалаларини 

---

172 
ишлаб чиқиш ва машқ мақсадига эришишнинг тўлалигига баҳо берилади. 
Муҳокамани иш харитаси, тасвирий чизмалар, графиклар, жадваллар, 
қисоб-китоблар ва бошқа ҳужжатлар намойиш қилиш орқали олиб 
борилади. 
Умумий муҳокамагача ўқув машқида қатнашган ФВДТ хизматлари 
ва тузилмаларининг қисман муҳокамалари ўтказилиши мумкин. Уларни 
раҳбарнинг ўринбосарлари ва воситачилар ўтказадилар.