O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Abu  Mansur  Moturidiy  (melodiy  944  yilda  vafot  etgan)  kalom  ilmining  aql  maqomiga  alohida  e’tibor 
qaratgan  Samarqandda  Moturidiya  maktabini  yaratgan.  Mu’taziliylar  (ajralib  chiqqanlar)  yakka  xudolikning 
adolatli ekanini, Qur’onning tangri tomonidan yaratilganligini, iroda erkinligini yoqlab chiqqan. Uning asoschisi 
Vosil ibn Atodir (699-748 yillar). Uning oxirgi vakillaridan biri Zamahshariydir.  
Kalom  islom  ilohiyotining  o’ziga  xos  falsafiy  ta’limotidir.  U  diniy  aqidalarni  asoslab  berishga  uringan.  U 
Qur’onga tayanib, jannat va do’zaxning azaliy ekanligini, insonda iroda erkinligining yo’qligini, lekin insonning 
Olloh oldida o’z qilmishlari uchun mas’ul ekanligini asoslab berishga xarakat qilgan.  
Bunday ma’naviy jarayonlar bilan yonma-yon islomda mashshoiyunlar va tabbiiyunlarning (Arastu falsafasi 
va  tabiatni  o’rganishga  ahd  qilganlarning)  falsafiy  qarashlari  shakllana  borgan.  Bu  islomiy  ma’naviyatning 
dunyoviy  va  diniy  masalalarda,  jahon  falsafiy  tafakkurida  ro’y  berayotgan  jarayonlarga  nisbatan  tashabbuskor 
bir kuch ekanini ko’rsatib turibdi.  
Qadimgi Yunon falsafasi an’analarida siyosiy faoliyat va donishmandlik ko’p hollarda bir-biriga qarama-qarshi 
qo’yilgan  bo’lsa,  islom  falsafasida  siyosatga,  aksincha,  inson  faoliyatining  yuksak  bir  shakli  sifatida  qaraladi. 
Islomda davlatni boshqarish — bu san’at, ammo u ijtimoiy adolat taomiliga amal qilmog’i zarur, ijtimoiy adolat 
esa teng huquqiylikka amal qilish tufayli barqaror bo’la oladi, deb hisoblanadi.  
Islom  falsafasiga  ko’ra,  insoniyat  istiqboli  komil  insonni  shakllantirish  orqali  yuzaga  keladi,  axloq-odob  esa 
inson  tafakkurining  ajralmas  tarkibiy  qismidir.  Musulmon  Sharqi  mutafakkirlarini  aql  maqomi,  mantiq  ilmi 
avvaldan qiziqtirib keladi, chunki mantiqqa tayanmagan xar qanday bilim ishonchli va samarali bo’la olmaydi. 
Bu masala ham islom falsafasida o’z o’rniga ega.