1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги



Download 1,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet148/177
Sana27.03.2021
Hajmi1,58 Mb.
#62111
1   ...   144   145   146   147   148   149   150   151   ...   177
Bog'liq
mehnat va mehnat munosabatlari sotsiologiyasi

Gant  tizimi  AQShda  keng  tarqalgan  tizim  hisoblanadi.  U  mehnat  vaqtbay  va  ishbay  haq 
to’lash shakllarining qo’shilishdan iborat bo’lib, unda mehnatga haq to’lash tizimi shartlari 
nazarda tutiladi:  
-mahsulot  ishlab  chiqarishning  texnikaviy  asoslangan  tig’iz  normasi  100%  gacha 
bajarilganda, mehnatga haq to’lash vaqtbay asosida, soatlik tarif stavkalari bo’yicha ishbay 
hisob-kitob stavkalariga nisbatan 10-15% kamaytirilgan holda amalga oshiriladi;  
-mahsulot  ishlab  chiqarish  normalari  100  va  undan  yuqori  foiz  bajarilganda 
mehnatga  mahsulot  birligi  va  ish  birligi  uchun  belgilangan  narxlar  asosida  ishbay  haq 
to’lanib, bu narxlar to’liq ishbay hisob-kitob stavkalari asosida hisoblanadi (ya’ni vaqtbay 
haq to’lashga nisbatan 10-15% yuqori stavkalar bo’yicha);  
-alohida aniq  va  mas’uliyatli  ishlarni bajarganlik  uchun  hisob-kitob stavkalari 40% 
gacha oshirilishi mumkin.  
Amerikadagi  haq  to’lashning  asosiy  tizimlari  o’zining  barcha  o’zgarishlari  bilan 
Yevropaning  bir  qator  rivojlangan  davlatlarida  ham  tatbiq  etilgan.  Buyuk  Britaniyada 
qo’llaniladigan  Atkinson  va  Ellingxemning  haq  to’lash  tizimlarida  Gant  tizimi  qoidalari 
o’zlashtirilgan  bo’lib,  faqat  mehnatga  haq  to’lash  mezonlari  va  shartlari  turlichadir. 
Atkinson  tizimi  bo’yicha  mehnatga  vaqtbay  haq  to’lashda  texnikaviy  asoslangan  tig’iz 
normalarning 75% gacha bajarilishi nazarda tutiladi. Normani 100% qilib bajargan ishchi 
105%  ishbay  haq,  138%  vaqtbay  stavka  oladi.  So’ngra  belgilangan  norma  oshirib 
bajarilganda  rag’batlantirishning  boshqa  shkalasi  tatbiq  etiladi.  Normani  oshirib 
bajarishning  har bir  foizi  uchun  hisob-kitob tarif stavkalarini 5%gacha oshirishni  nazarda 
tutadi.  Masalan,  normalar  110%  (10x5);  115%  bajarilganda-75%  (15x5),  120% 
bajarilganda-ikki baravar ko’paytiriladi.  Ellingxem tizimi ko’p jihatdan  Atkinson  tizimiga 
o’xshaydi,  lekin  undan  to’lovlari,  ustama  haqlari  va  ayrim  rag’batlantirish  shartlari  bilan 
farq qiladi. Bu tizimga muvofiq, mehnatga vaqtbay haq to’lash ishlab chiqarish normalari 
80%  gacha  bajarilganda  amalga  oshiriladi.  Ishchi  belgilangan  normani  100%  qilib 
bajarganda,  mehnatga  haq  to’lash  ishbay  ishlovchining  to’liq  stavkasi  bo’yicha  amalga 
oshiriladi  va  bundan  tashqari  bu  stavkaning  80%  miqdorida  ustama  haq  to’lanadi. 
Ellingxem tizimida belgilangan normalar 100% dan oshirib bajarilgan taqdirda, mehnatga 
haq  to’lashning  ikkinchi,  ortib  boruvchi  shkalasi  amal  qiladi,  uning  shartlariga  muvofiq, 
ishbay  ishlovchilarning  hisob-kitob  stavkalari  oshirib  bajarilgan  normaning  har  bir  foizi 
uchun  taxminan  2,5%  oshiriladi.  Masalan,  norma  10%  oshirib  bajarilganda  stavka  hisob-
kitob  stavkasidan  35%  yuqori  (10-10x25)  bo’ladi,  agar  norma  20%  oshirib  ado  etilsa, 


 
174 
stavka  60%  (10-20x2,5)  ko’paytiriladi.  Biroq,  shu  narsani  yana  bir  bor  ta’kidlash  joizki, 
Atkinson  tizimida  ham,  Ellingxem  tizimida  ham,  Teylordan  keyingi  barcha  haq  to’lash 
tizimlarida  bo’lganidek,  nihoyatda  tig’iz  (jiddiy)  normalar  tatbiq  etiladi,  ularni,  faqat 
yetarli  malakaga  ega  bo’lgan  xodimlargina  bajara  oladi,  oshirib  bajarishni  eng  katta 
tajribaga ega bo’lgan ayrim ishchilargina uddalay oladi.  
Frantsiyada  20-yillardan  e’tiboran  Bedo  tizimi  keng  tarqala  boshlandi.  Bu  tizim 
mexanizatsiyalashgan  va  avtomatlashgan  ishlab  chiqarishda  band  bo’lgan  ishchilarning 
mehnatga  haq  to’lashni  normalash  va  tashkil  etish  uchun  mo’ljallangan  edi.  Mazkur 
tizimning  mohiyati shundaki, unda mehnatni normalashning alohida metodi tatbiq qilinib, 
mehnat  sarflari  Bedo-birliklar  deb  ataluvchi  maxsus  birliklarida  o’z  ifodasini  topadi. 
Bedo-birlik  deganda  shunday  o’z  ishini  yaxshi  o’zlashtirib  olgan  malakali  ishchi  uni  bir 
daqiqa  ichida  bajarishi  lozim  bo’lgan  ish  tushuniladi.  Unumdorlik  normasi  bir  soatda  60 
bedo-birlikka,  sakkiz  soatlik  smenada  esa  480  bedo-birlikka  tengdir.  Bedo  tizimida 
mehnatga  haq  to’lash  aralash  tarzda  bo’ladi:  normalarni  bedo  birliklarda  100%  gacha 
bajarganda-vaqtbay  haq  to’lash,  normalarni  100%  dan  oshirib  bajarganda-ishbay  haq 
to’lash  joriy  etiladi.  Tarif  stavkalari  ishlarga  tahliliy  baho  berish  asosida  belgilanadi.  Bu 
maqsadda  maxsus  shkala  ishlab  chiqilgan  bo’lib,  unda  ishning  murakkabligini,  talab 
qilinadigan malaka darajasi, texnologiya xususiyatlari va hokazolarni nazarda tutuvchi 26 
omil, shuningdek, xodimning o’ziga qo’yiladigan va ballarda ifodalangan talablar hisobga 
olingan.  Masalan,  ishchining  mehnatiga  balli  baho  berish  quyidagi  omillar  bo’yicha 
amalga oshiriladi:  
-bilim, amaliy tajriba, mahorat-0,28 ball;  
-javobgarlikni his etish-0,16;  
-ishlab chiqarishda tavakkal qilish qobiliyati-0,10;  
-psixofiziologik zo’riqish-0,10;  
-xodimning aqliy yetukligi mahorati, izlanuvchanligi va tashabbuskorligi-0,20  
-xodimning axloqiy sifatlari-0,40  
Barcha ballar  yig’indisi bo’yicha  ishchining shaxsiy razryadi, razryadiga qarab esa 
soatlik tarif stavkasi aniqlanadi.  
Yaponiya  firmalarida  xodim  mehnatiga  haq  to’lash  darajasi  uning  mehnatga 
iqtisodiy  rag’bati  natijalari  bilan  bog’lanmay,  balki  bevosita,  uning  hayotiy  ehtiyojlarini 
qondirish orqali amalga oshiriladi. Ish haqining miqdori, “ish kuchini qayta tiklash hayotiy 
qikli”  kontseptsiyasi  asosida  aniqlanadi,  bunda  xodim  hayotining  turli  davrlaridagi 
ehtiyojlari  darajasiga  asoslanadi.  “Umrbod  ish  haqi”  ning  mohiyati  shundan  iboratki, 
yapon firmasida faqat mehnatning o’zi emas, balki xodimning butun ijodiy imkoniyatlari 
rag’batlantiriladi.  Oylik  ish  haqi  yiliga  ikki  marta  to’lanadigan  mukofotlar  bilan 
to’ldiriladi. U belgilangan ish vaqti uchun beriladigan tarif ish haqidan va ishdan tashqari 
qilingan ish uchun beriladigan qo’shimcha haqlardan iboratdir. YApon korxonalarida tarif 
stavkalarining uchta asosiy turi: shaxsiy, mehnat va umumlashgan stavkalari tatbiq etiladi.  

Download 1,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   144   145   146   147   148   149   150   151   ...   177




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish