1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги



Download 1,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet146/177
Sana27.03.2021
Hajmi1,58 Mb.
#62111
1   ...   142   143   144   145   146   147   148   149   ...   177
Bog'liq
mehnat va mehnat munosabatlari sotsiologiyasi

bo’lishni  ta’minlaydi.  Xodimda  ish  haqi  haqida  tushunarli  va  batafsil  axborot  mavjud 
bo’lgandagina, u jon-dili bilan berilib mehat qiladi. Xodimlar qanday holatda ish haqining 
miqdori, ya’ni o’z moddiy farovonliklari darajasi oshishini aniq tasavvur qilishlari lozim.  
Ish haqi tizimi va ularni tavsiflash. 
Ish  haqining  barcha  tizimlarini  ish  haqining  shakllari  deb  ataluvchi  ikki  katta 
guruhga  bo’lish  qabul  qilingan.  Agar  mehnat  natijalarining  asosiy  o’lchovi  sifatida 
tayyorlangan  mahsulot  (ko’rsatilgan  xizmat)  dan  foydalaniladigan  bo’lsa,  u  holda 
mehnatga  haq  to’lashning  ishbay  shakli  tushuniladi.  Agar  bunday  o’lchov  sifatida 
ishlangan vaqt miqdoridan foydalanilsa, bunday holda vaqtbay ish haqi tushuniladi. 
Vaqtbay haq to’lashda mehnatning asosiy normasi qonun tomonidan yagona tarzda 
belgilangan  ish  vaqti  muddati  bo’lib,  bunda  xodimning  mehnat  vazifalari  ko’rsatiladi,  u 
ish vaqti mobaynida xodimlar o’rtasidagi mehnat taqsimotiga asosan, ishlab chiqarishning 
tashkiliy-texnikaviy shart-sharoitlari bilan belgilangan ana shu vazifalari ado etishi lozim. 
Belgilangan  normani  bajarganlik  uchun  haq  to’lasho’lchovi-tarif  stavkasidir.  Agar  xodim 
normada nazarda tuilgan vaqtda kamroq ishlagan bo’lsa, unga tarif stavkasida kamroq haq 
to’lanadi.  Bordi-yu,  xodim  ishlagan  va  muayyan  mehnat  vazifalariga  ega  bo’lgan  vaqt 
belgilangan  normadan  ortib  ketsa  (bunga  ish  beruvchining  roziligi  kerak),  uning 
mehnatiga to’lanadigan haq tarif stavkasidan yuqori bo’ladi.  
Ishbay  haq  to’lashda  asosiy  mehnat  normasi  sifatida  mahsulot  ishlab  chiqarish 
normasi  namoyon  bo’ladi.  Bu  norma  ham qonun  bilan  belgilangan  ish  vaqti  muddatidan 
kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat vazifasini-normani bajarganligi uchun 
u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, 
xodimga to’lanadigan haq tegishli ravishda tarif stavkasidan kam yoki yuqori bo’ladi.  
Iqtisodiy  mohiyat  nuqtai  nazaridan,  ish  haqining  ishbay  va  vaqtbay  shakllari 
o’rtasida  unchalik  katta  farq  yo’qday  tuyuladi:  ularning  har  ikkalasi  ham  mehnat  bozori 
tomonidan belgilangan  ish kuchi (mehnat  xizmati) bahosi  va qonun bilan  belgilangan  ish 
vaqti  muddatiga  asoslanadi.  Biroq,  iqtisodiy  adabiyotlarda  vaqtbay  haq  to’lash  shakli 
birlamchi,  ishbay  haq  to’lash  shakli  undan  paydo  bo’lgan  hosila  haq  to’lash  shakldir, 
degan fikrni uchratish mumkin. 
Mehnatga  ishbay  haq  to’lash  mehnat  unumdorligining  o’sishini  va  mahsulot 
miqdorini  ko’paytirishni  rag’batlantiradigan  tizim  hisoblanadi.  Lekin,  mahsulot  ishlab 
chiqarishni  ko’paytirishni  rag’batlantirish  ish  beruvchida  mahsulot  ishlab  chiqarishni 
belgilangan  me’yorlarini  ko’paytirish,  mazkur  texnika  darajasi  va  qo’llanilayotgan 
texnologiya  sharoitida  topshiriq  yoki  rejani  oshirish  real  zarurati  bo’lgandagina  ijobiy 
natijalar  berishi  mumkin.  Agar  erishilgan  natijaga  nisbatan  ish  sifatining  ortishi  va 
mahsulot ishlab chiqarishning ko’paytirilishi ishlab chiqarish jarayoniga jiddiy texnikaviy 
va  texnologik  o’zgarishlar  kiritgandagina  mumkin  bo’lsa,  u  holda  mahsulot  ishlab 
chiqarishni  ko’paytirish  uchun  ishbay  haq  to’lash  tizimini  qo’llanish  oqilona 
hisoblanmaydi.  
Bildirilgan  fikrlarga  ko’ra,  ko’pincha  ayrim  ishlarda  mehnatga  haq  to’lashning 
ishbay  usulini  tatbiq etish  mahsulot sifatining pasayishi, texnologik rejimlar  va  xavfsizlik 
texnikasi  talablari  buzilishiga  yo’l  qo’yiladi,  shuningdek,  xom-ashyo  materiallar  va 
energiya  sarflashda  ortiqchalik  hollari  sodir  bo’ladi.  Bu  hol  ko’pincha  ishchilar  har  turli 


 
172 
mahsulot  ishlab  chiqarganda,  ishlab  chiqarish  uchastkasida  muayyan  miqdorda  yaroqsiz 
mahsulot  to’planib  qolganda,  sifatning  yomonlashganligi  yoki  yaroqsiz  mahsulot  ishlab 
chiqarilganligi aniqlanmaganda ro’y beradi.  
Oddiy  vaqtbay  tizim  xodimning  ish  haqini  uning  tarif  stavkasiga  yoki  haqiqatda 
ishlangan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq, tarif stavkalari: soatbay, kunbay, 
hamda, oylik stavkalar tatbiq etiladi.  
Soatbay  va  kunbay  tarif  stavkalarini  tatbiq  etishda  xodimning  ish  haqi  miqdori 
quyidagi formula bilan belgilanadi:  
 

Download 1,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   142   143   144   145   146   147   148   149   ...   177




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish