Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Қўзғалиш, тормозланиш, доминантанинг ёшга хос хусусиятлари 
 
Бола туғилгандан кейин марказий нерв системаси ташқи муҳит таъсири ва 
ҳулқ-атвор, нутқ туфайли ривожланиб боради. Янги туғилган ва кичик боғча 
ёшидаги болаларнинг нерв системасида қўзғалиш жараёни тормозланиш 
жараёнидан устун туради. Ҳаракат марказлари орқа ва бош мияда тез қўзғалиш 
хусусиятига эга, шу сабабли бу ёшдаги болалар сэрҳаракат ва ҳис-ҳаяжонга 
тўла бўлади. 
Болаларда шартли рефлекс ҳосил бўлаётган даврда қўзғалиш шу шартли 
рефлексни ҳосил қилувчи анализаторлар марказларига тарқалади. Шартли 
рефлекснинг ҳосил бўлиши ва мустаҳкамланиши билан шартли таъсирловчига 
таалуқли марказларга тарқалмайди. Масалан, болада бирорта товушга шартли 
рефлекс пайдо бўлса, шу товушга яқин товушлар ҳам шартли таъсирловчи каби 
таъсир этиб, шартли рефлекс ҳосил қилади. Шартли рефлекс қанча мустаҳкам 
бўлса, қўзғалиш шунча кам тарқалади. 
Гўдакларда қўзғалиш боғча ёшидаги болалардагига нисбатан анча кенг 
тарқалади. Боғча ёшидаги болаларда қўзғалиш марказлари тез алмашиниб 
туради. Шунинг учун бу ёшдаги болаларнинг ҳаракати ва диққати беқарор 
бўлиб, узоқ давом этмайди. Боланинг ёши орта борар экан, доминанта марказ-
ларида вужудга келган қўзғалиш барқарор бўлиб, узоқ вақт қўзғалиб туради 
ҳамда таъсирлар йиғиндиси ортади. Янги туғилган болада овқатга доминанта 
пайдо бўлади. Аста-секин айритн таъсирга доминанта марказлари вужудга кела 
бошлайди. Доминанта марказлари турғун бўлмайди ва доминанта узоқ давом 
этмайди. Болалар нерв системасида моддалар алмашинуви жадал кечиши 
туфайли нерв марказлари кислород танқислигига жуда сезгир бўлади. 
Нерв марказларининг турли бўлимларининг тузилиши ва 
ривожланиши 
 
Орқа ниия.
Орқа мия умуртқа каналида биринчи бўйин умуртқаси билан 
II бел умуртқаси оралиғида жойлашган бўлиб, катта одамда вазни 30-40 г, 
узунлиги 45 см га тенг. Янги туғилган болада орқа мия вазни 6-10 г, узунлиги 
13-15 см. Нерв ҳужайралари орқа миянинг кулранг, нерв толалари эса оқ 
моддасини ҳосил қилади. Орқа миянинг кўндаланг кесигида кулранг модда 
капалак шаклида жойлашади, атрофида эса оқ модда бўлади. Кулранг модда-

---

81 
нинг олдинги, орқа ва ён шохлари бор. Олдинги шохида ҳаракат нейронлари 
жойлашган, бу ердан ҳаракат нервлари чиқади. Орқадаги шохда сезувчи 
нейронлар бўлади, уларга сезувчи, яъни марказга интилувчи нервлар киради. 
Орқа мияда бўйин, кўкрак, бел, думғаза сегментлари жойлашган. Орқа миянинг 
ҳар бир сегментидан бир жуфтдан ҳаммаси бўлиб 31 жуфт нерв толаси чиқади. 
Орқа миядан чиққан 31жуфт нервлар гавда, қўл, оёқ мускуллари ва терини 
нервлар билан таъминлайди. Орқа мия 3 қават парда билан қаттиқ (ташқи) 
парда, ўргимчак инига ўхшаш парда, томирли парда билан қопланган.