132
QUYOSH ENERGIYASIDAN FOYDALANISH VA EKOLOGIK
BARQARORLIK
Karimova D.A., Urinova A.S., Xasanov T.S. (NDPU)
Barchamizga ma’lumki, Quyosh bitmas-tuganmas energiya manbaidir. Yerga
uzatiladigan Quyosh energiyasining miqdori, hozirgi kunda dunyoda ishlab
chiqarilayotgan jami energiya miqdoridan taxminan, 20 marta ko’pdir. Ammo,
Quyosh nurlari oqimining zichligi kam bo’ladi, shu
sababli bu energiyani olish
ancha murakkabdir. Respublikamiz Quyosh energiyasini o’zlashtirish bo’yicha
dunyoda qulay bo’lgan hududlar sirasiga kiradi. Bizda, O’zbekistonda Quyoshli
kunlar yiliga 2200 dan 3000 soatgacha davom etadi, ya’ni 270 kun. Bu vaqt ichida
Quyosh energiyasi yiliga Yerning har kvadrat metriga 1200 dan 1700 kilovatt soatni
tashkil qiladi.
Shunday ekan, Quyosh energiyani qayerdan oladi!? ma’lumki, atom yadrosini
tashkil qiluvchi proton va neytronlar o’zaro juda katta tortishish kuchi (bu kuch
yadroviy kuch deb yuritiladi) bilan bog’langan bo’ladi va shunga mos ravishda
shunday bog’lanishdagi atom yadrosiga tashqaridan yana bir proton yoki neytron
kira olsa, u yangi yadro hosil qiladi va yadrodan sezilarli energiyaning ajralib
chiqishiga sabab bo’ladi. Chunki, yadro zarrachalariga qo’shilgan
yangi zarracha
yadro kuchlari orqali ular bilan bog’lanadi. Natijada paydo bo’lgan ortiqcha
energiya yadrodan proton yoki neytron bilan, yohud elektron yoki pozitron bilan olib
chiqib ketiladi. Bunday hodisa yadroviy reaksiya deyiladi.
Biroq yangi proton yoki neytronning yadroga kirishi osonlikcha bo’lmaydi.
Buning uchun kelib qo’shiladigan zarracha atom yadrosiga yadro kuchlari ta’siriga
beriladigan darajada yaqin masofaga kelishi zarur bo’ladi. Demak, qo’shiluvchi
proton yoki neytron yadro tomon juda katta tezlik bilan (ya’ni energiya bilan)
yaqinlashishi lozim bo’ladi. Nazariy hisoblashlar, yulduzlar (jumladan, Quyosh)
markazidagi bir necha million darajali harorat protonlarga xuddi shunday tezlikni
bera
olishini, u yerda termoyadro reaksiyasi uchun qulay sharoit mavjudligini
ma’lum qildi. Neytronlar esa bunday yuqori haroratda turg’unligini yo’qotib, yarim
soatga yetar-yetmas proton, elektron va neytrinoga parchalanib ketishi va yadroviy
reaksiyalarda deyarli ishtirok etmasligini ko’rsatdi.
Yulduzlar markazidagi reaksiya (to’rtta protonning birikib bitta geliy atomi
yadrosini hosil qilish) ning uzluksiz takrorlanishi, yulduzning nurlanishi tufayli
kosmik fazoga tarqalayotgan energiyasini to’ldirib turadi.
Har bir protonning massasi atom birliklarida 1,00813 ni tashkil qilib, to’rtta
protonniki 4,03252 bo’ladi. Geliy atomi yadrosining massasi 4,00389
ekanligini
e’tiborga olsak, u holda mazkur yadroni hosil qiluvchi protonlar atom og’irligining
0,02863 birligiga (4,03252-4,003852=0,02863) teng bu massasi ajraladigan
bog’lanish energiyasiga ekvivalent massa bo’lib, u massa defekti deb yuritiladi.
Bitta geliy yadrosi hosil bo’lishida ajralgan energiya mashhur Eynshteyn
formulasiga ko’ra:
erg
c
m
E
5
2
10
24
2
10
3
,
4
10
3
02863
,
0
10
67
,
1
133
ga teng bo’ladi. Quyosh energiyasi yordamida hozirgi vaqtda Yer ostidan suvlar
chiqarib olinadi. Buning natijasida ishlab chiqarish
va turar joylarda maishiy
qulayliklar ta’minlanadi. Meva-sabzavotlar yetishtirilib, yem- xashaklar o’stiriladi.
Bundan tashqari, quyoshli pechlar o’ta toza, yuqori haroratga bardoshli materiallarni
eritishga imkon beradi. Ular hozirga qadar faqat laboratoriya sharoitida oz miqdorda
olinadi. 3000 gradusdan yuqori harorat rejimida pechning issiqligi har qanday
aralashmadan xoli bo’ladi, shuning uchun eritilayotgan materialning strukturasiga
ta’sir etuvchi omillarning imkoni yo’q.
Hammamizga ma’lumki, Quyosh nurlanishidan elektr energiyasi hosil qilish
uchun Quyosh fotoelementlaridan keng foydalaniladi. Fotoelementlar yasash uchun
esa, kremniy kristali asosiy xom ashyo hisoblaniladi. Bundan tashqari, kremniy
elementi Yer yuzasida yetarli miqdorda tarqalgan. Bizda bu kristall xorijdan xarid
qilinadi, bu esa fotoelement tannarxining oshishiga sabab bo’ladi.
Buni inobatga
olib, Respublikamiz rahbariyati kremniyni o’zimizda ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yishga kirishdilar. 2011-yildan Janubiy Koreya bilan hamkorlikda Navoiy
shahrida “Kremniy zavodi” qurilishi boshlandi. Ayni vaqtda mahsulot olinib,
Respublikamiz xalqining elektr energiyasiga bo’lgan talabi to’la qoniqtirilyapti va
arzon, ekologik toza energiya olishni yanada rivoj toptiryapti.
Bugungi kunga kelib, Respublikamizda Quyosh elektr stansiyalari qurish kun
sayin jadallashib bormoqda. Masalan, birgina Navoiy viloyatida bunday
stansiyalardan
ikkitasi qurilib, ishga tushirildi (Qiziltepa tumanidagi markaziy
shifoxonada va Nurota tumanidagi Chuya qishloq vrachlik punktida).
Navoiy viloyatidagi Tomdi tumani juda katta yaylovlarga ega bo’lib, aholisi
tarqoq holda yashaydi. Ayrim cho’pon oilalari shirkat xo’jaligi markazidan 100-120
kilometrgacha uzoqlikda joylashgan.
“Janatalab” fermasi “Birlik” shirkat xo’jaligidan sakson chaqirim masofada
joylashgan bo’lib, bu yerda atigi yigirmaga yaqin oila istiqomat qiladi. Ferma
hududida 19-matkab-internati faoliyat ko’rsatadi. Anchadan buyon ta’lim maskanini
elektr energiyasi bilan ta’minlash masalasi muammo bo’lib kelar edi. Ana shu
muammo yechimini topish uchun O’zbekiston Respublikasi
Tabiatni muhofaza
qilish Davlat qo’mitasi hamda Navoiy viloyati hokimligi yordam qo’lini cho’zishdi.
Maktab binosiga homiylik yo’li bilan Quyosh nuri va shamol orqali yoritiladigan
moslama o’rnatildi.
Bu moslama katta kuch-qudratga ega va xarajatni talab ham qilmaydi. Har
kuni sinf xonalaridagi o’n to’rtta chiroq, televizor, radio va kompyuterlar ishlab
turibdi.
Tomdi tumanidagi “Keregetov” shirkat xo’jaligining “Begimbet” fermasidagi
28-sonli maktab, Nurota tuman Markaziy shifoxonasiga ham ana shunday moslama
o’rnatilgan. Quyosh energiyasidan maqsadli foydalanish orqali bugungi kunda
dolzarb hisoblangan elektr energiyasi taqchilligi
muammosiga yechim topilsa,
ikkinchi tomondan atrof-muhitga hech qanday chiqindi chiqmasligi bilan tabiat
musaffoligini, demak ekologik barqarorlik ta’minlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
