Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

ТОВУҚСИМОНЛАРНИНГ ПАРАЗИТОФАУНАСИНИ 
ЎРГАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ 
Раббимов С.Ш. (ЎзМУ)
,
Акрамова Ф.Д. (ЎзР ФА Зоология институти) 
Дунё аҳолисининг доимий ортиб бориши уларни озиқ-овқатга, хусусан, 
чорва маҳсулотларига бўлган талабининг ҳам ортишига олиб келмоқда. Бу 
ўринда, чорвачилик ва паррандачилик соҳаларининг интенсив ривожланиши 
қишлоқ хўжалиги ҳайвонлар паразитларини кескин кўпайиши ва шу билан 
бирга, чорва ҳамда паррандалар маҳсулдорлигининг пасайишига ҳам сабаб 
бўлмоқда. Шунга кўра, экто- ва эндопаразитларнинг турлар хилма-хиллиги, 
биологияси ва тарқалишини аниқлаш, ҳамда қарши курашиш ва олдини олиш 
усулларини такомиллаштириш қишлоқ хўжалиги фанларининг долзарб 
муаммоларидан биридир. 
Республикамиз мустақилликка эришгач, чорвачилик ва паррандачиликни 
ривожлантириш борасида кенг кўламли ислоҳотлар олиб борилмоқда. Мазкур 
йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян 
натижаларга, жумладан, чорва ва паррандаларда учрайдиган паразитар 
касалликларни аниқлаш, уларни бартараф этишдаги уйғунлашган чора-
тадбирларни такомиллаштиришга қаратилган илмий-тадқиқот ишлари муҳим 
аҳамиятга эга. 
Товуқсимонлар паразитофаунаси дунё миқёсида илмий тадқиқот 
марказлари ва университетларда ўтказилади. Бу тадқиқот натижаларидан 
бизга маълумки, эктопаразитлар ва гельминтларнинг ҳаёт цикллари ва 
экологияси ўрганилган, жумладан, паразитар касалликларни назорат қилиш 
усуллари бўйича кўп томли монографиялар ҳамда аниқлагичлар ишлаб 
чиқилган (М.Д. Сонин, В. Баруш, 1996; Андерсон, 2000; С.О. Мовсесян, 2003 
ва бошқалар). Шунга ўхшаш тадқиқотлар МДҲ мамлакатларида ҳам 
ўтказилган, натижалари кенг миқёсда нашр қилинган. Уй ва ёввойи 

---

259 
товуқсимонларнинг 
гельминтофаунаси 
кўплаб 
монографияларда 
умумлаштирилган А.Н. Черткова, А.М. Петрова (1959, 1961); И.Э. Быховская, 
Павловская, (1962) К.М. Рыжикова ва бошқалар (1971, 1974).
Ўрта 
Осиё 
Республикаларида 
қушлар 
ва 
товуқсимонлар 
гельминтофаунасини ўрганиш давомида қушлар, шу жумладан товуқларда, 
цестодалар, трематодлар, акантсефаллар ва нематодларга тегишли бўлган бир 
қатор паразитлар аниқланган (Л.Ф. Боргаренко, 1981, 1984, 1990; Э.В. Гвоздев, 
Л.Ф. Боргаренко, 1990). Уй ва ёввойи қушларнинг гельминтофаунаси 
Ўзбекистонда ўтган асрнинг олтмишинчи йилларидан бошлаб ўрганилган. 
Тадқиқот натижалари умумий маълумот кўринишида М.А. Султанова (1963) 
ва жамоавий монографияларида С.О. Османова ва бошқалар (1975) изохлаб 
берган. Ўзбекистонда тарқалган қушлар паразит нематодаларининг Filariata - 
кенжа туркуми фаунасида бўйича К.А. Сапаров (2016) томонидан бир қатор 
илмий изланишларни амалга оширган. Шимоли-шарқий Ўзбекистонда 
тарқалган уй ва ёввойи товуқсимонларнинг паразитофаунаси етарлича 
ўрганилмаган. 
Орол 
денгизининг 
балиқ 
овлайдиган 
қушлари 
гельминтофаунаси ҳақидаги маълумотлар мавжуд бўлиб улар таъриҳий 
аҳамиятга эга (А.Т. Туремуратов, 1962, 1963, 1964). Ушбу тадқиқотлар 
натижаларидан маълумки, балиқ овлайдиган қушлар гельминтларнинг 133 
турини рўйхатга олинган, булардан трематодлар (67), цестодлар (24), 
нематодалар (38) ва акантсефалалар (4). Паррандачилик инсон ҳаётида муҳим 
ўринлардан бирини эгаллайди, чунки кишиларни пархез гўшт ва тухумга 
бўлган эҳтиёжларни таъминлашдан ташқари саноат учун қимматбаҳо пар ва 
патлар олиш, уларни терисидан фойдаланиш, қишлоқ хўжалиги учун эса 
маҳаллий ўғитлар тайёрлашда асосий манба бўлиб ҳизмат қилади. Бундан 
ташқари кишилар паррандаларни сайроқи товушлари ва гўзал морфологик 
тузилишларидан эстетик завқ олишлари учун атайлаб қўлга ўргатишган.
Паррандачиликни кенг ривожлантириш учун ҳўжалик ташкилий ишлар 
билан боғлиқ бўлган тадбирлардан ташқари паррандаларни ва улар яшаётган 
муҳитни соғломлаштириш илмий манбаларга асосланади. Ана шу ўринда 
товуқсимонлар туркуми вакилларида учровчи турли-туман касалликлар, 
жумладан, паразитлар келтириб чиқарувчи гельминтоз экто ва эндопаразитар 
касалликларга эътиборни қаратиш лозим. Уй паррандаларини ва ёввойи 
товуқсимонларда, айниқса товуқларда гельминтозлар (аскаридоз, гетерокидоз, 
эхиностоматидоз, райетиноз, гименолепидоз, капиллариоз ва бошқалар) нинг 
кенг тарқалганлиги ва уларнинг республикамиздаги паррандачилик 
ҳўжаликларига катта иқтисодий зарар етказиш билан товуқлар, айниқса 
жўжалар сонининг камайишига сабаб бўлмоқда. Ушбу омиллар 
мамлакатимизда тарқалган организмларнинг экологик инқирозига сабаб 
бўлади. 
Гельминтлар ва гельминтозларга қарши тадбирларни қўллашда илмий 
манба айниқса касалликни келтириб чиқарувчи гелминтларни экологик 
ҳусусиятлари, турлар таркиби, тарқалиши ва ҳаётий цикли тўғрисида аниқ 
билимга эга бўлиш маълум малакани талаб қилади. Шу вақтгача ўрганилган 

---

260 
барча илмий изланишлар уй ва ёввойи
 
товуқсимонларнинг паразитофаунасини 
ва паразитар касаллик тарқалишига бағишланган бўлиб, шимоли- шарқий 
Ўзбекистоннинг уй ва ёввойи товуқсимонларининг паразитофаунаси 
биологияси ва паразитларга комплекс кураш тадбирлар олиб бориш 
замонамизнинг долзарб муаммоларидан хисобланади.