Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Taentarynchus saginatus
), keltirib chiqaradigan kasalligi esa teniarinxoz deyiladi. 
Lichinkalik davrida (
Cysticercus bovis
) hosil qiladigan kasallik esa sistiserkoz deb 
ataladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, teniarinxoz bilan asosan odamlar, sistiserkoz 
bilan esa qoramollar kasallanadi. 
Teniarinxoz yer yuzida keng tarqalgan. MDHda teniarinxoz Kavkazortida, 
O‘rta Osiyo Respublikalarida, Qozog‘istonda, Rossiyaning shimoliy viloyatlarida 
ko‘proq uchraydi. O‘zbekistonda bu kasallik, ayniqsa, Xorazm viloyati aholisi 
o‘rtasida keng tarqalgan (13%). Buning asosiy sababi mahalliy aholi o‘rtasida milliy 
taom mol go‘shti qiymasidan tayyorlangan «ijjan»ning (piyoz va garmdori 
qo‘shilgan xom qiyma mol go‘shtining) keng iste’mol qilinishidir. 
Sistiserkoz kasalligi qoramollarda uchrab, chorvachilikka katta iqtisodiy zarar 
keltiradi. Chunki sistiserkoz bilan zararlangan go‘shtning narxi past bo‘ladi. 
Shunday go‘sht faqat zararsizlantirilgandan keyingina iste’mol qilishga ruxsat 
etiladi. Agarda mol sistiserkoz bilan kuchli zararlangan bo‘lsa, uning go‘shti 
iste’mol qilishga yaroqsiz hisoblanadi. Bunday mollarning bir qismi kasallik 
boshlanishi davrida halok bo‘ladi. 
Qoramollarning sistiserkoz bilan kasallanishi, ayniqsa, xonadonlarda 
boqiladigan shaxsiy mollarda ko‘proq uchraydi. Chunki ba’zi xonadonlarda 
hojatxonalarning yo‘qligi, agarda bo‘lsa ham sanitariya qoidalariga javob 
bermasligidandir. 

---

276 
Umuman, 
odamlardagi 
teniarinxoz 
va 
qoramollardagi 
sistiserkoz 
kasalliklarining oldini olish uchun, avvalo, odamlardagi teniarinxoz kasalligini 
tugatish kerak. Buning uchun aholi o‘rtasida vaqti-vaqti bilan ommaviy tekshirishlar 
olib borish, kasallikning bor-yo‘qligini aniqlash lozim. Bemorlarni tezda davolash 
kerak. Teniarinxoz bilan kasallangan odamlarni fenasal, oshqovoq urug‘ini berib 
davolashadi. Kasallik odamlardan qoramollarga yuqmasligi uchun aholi 
yashaydigan joylarda yopiq tipdagi hojatxonalar bo‘lishi va ular toza holda 
saqlanishi lozim. Qoramol go‘shti veterinariya nazoratidan o‘tkazilishi kerak. Xom 
yoki chala pishgan qoramol go‘shtini yemaslik, xom qiymani tatib ko‘rmaslik kerak. 
Qoramollarda finnozni davolash uchun prazikvantel qo‘llanilmoqda. 
Qo‘y miya qurti 
(Multiceps muiticeps)
ning jinsiy voyaga yetgani uzunligi 40-
100 sm atrofida bo‘lib, it, tulki, bo‘ri, chiya bo‘ri va boshqa yirtqich 
sutemizuvchilarning ingichka ichagida yashaydi. Bu chuvalchangning lichinkalik 
davri 
(Coenirus cerebralis )
qo‘y, echki, ba’zan qoramollar, tuya, ot, chochqa hamda 
bug‘ularning bosh va orqa miyalarida o‘rnashib, senuroz deb ataluvchi kasallikni 
keltirib chiqaradi. Bu kasallik, ba’zan odamlarda ham uchrab turadi.
Voyaga yetgan tasmasimon chuvalchang
 t
anasidagi bo‘g‘imlar soni 200-250 
tagacha boradi. Uning boshchasida (skoleksida) 4 ta so‘rg‘ichi, xartumchasida esa 
ikki qator har xil kattalikdagi 22-32 tagacha ilmoqchalari bo‘ladi.
Yetilgan oxirgi bo‘gimlarida bachadon 16-26 tagacha yon shoxchalar 
chiqaradi va ular tuxum bilan to‘lgan bo‘ladi. Parazitning yetilgan proglottidasida 
20-60 ming va undan ham ko‘proq tuxumlari bo‘lishi mumkin. Tuxumlarga to‘la 
yetilgan proglottidalari xo‘jayin axlati orqali tashqariga chiqariladi. So‘ngra bu 
proglottidalar bir necha soat davomida yerda yoki o‘tlar orasida harakat qila 
boshlaydi. Yetilgan bo‘g‘imlarning qisqarishi natijasida ulardan juda ham ko‘p 
miqdorda tuxumlar chiqadi va ular yaylov hamda suvga tushadi. Zararlangan it 
axlati bilan har kuni 20-30 tagacha yetilgan bo‘g‘imlar tashqi muhitga chiqaziladi. 
Ayrim itlar ichagida 200 va undan ham ortiq chuvalchang bo‘lishi mumkin. It 
organizmida bu parazit bir necha oy va hatto 2 yilgacha yashashi mumkin. Qo‘y 
miya qurti biogelmint bo‘lib, asosiy xo‘jayinlari yirtqich sutemizuvchilar va oraliq 
xo‘jayinlari qo‘y va echkilar hamda boshqa chorva mollari hisoblanadi. Bu 
chuvalchangning oraliq xo‘jayinlari qo‘y miya qurti tuxumlari bilan zararlangan 
yaylovlarda boqilganda, o‘t va suv orqali ushbu parazitning tuxumlarini yutib 
yuboradi. Qo‘ylarning ichagida tuxumdan onkosfera lichinkasi chiqadi va qonga 
o‘tib, qon oqimi bilan orqa va bosh miyalariga borib o‘rnashadi hamda rivojlanib, 
kaptar tuxumidek, yong‘oqdek kattalikdagi senur pufagini, ya’ni finnani hosil qiladi.
Miyasidа finnа, ya’ni sеnur bo‘lgаn qo‘ylаr bеzоvtаlаnаdi, tipirchilаydi, bir 
jоydа turib аylаnаvеrаdi. Ba’zi qo‘ylar boshini orqasiga tashlab yoki pastga egib 
oldinga yuradi yoki orqasiga tisarila boradi. Bu kasalga uchragan hayvon oriqlaydi, 
yotgan joyidan turolmaydi va oxir-oqibat darmonsizlanib o‘ladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan belgilarga qarab kasallangan chorva mollar-ni osongina 
aniqlash mumkin. Pufаk tiniq suv bilаn to‘lgаn bo‘lib, uning ichki pаrdаsidа 100-
250 tаgаchа pаrаzit bоshchаlаri, ya’ni skоlеkslаri to‘p-to‘p bo‘lib jоylаshgаn. Bu 

---

277 
chuvalchangning pufakchali, ya’ni finnali lichinkasi qo‘zg‘atadigan kasallik senuroz 
deyiladi va unga chalingan mollar halok bo‘ladi yoki majburan go‘shtga topshiriladi. 
Umuman, senur, ya’ni pufakli lichinka-finna juda sekin o‘sadi. Masalan: 
qo‘ylar zararlangandan 2 hafta o‘tgach pufakning diametric 3-5 mm atrofida, 6 hafta 
o‘tgach, 2-3 sm va 2-3 oy o‘tgach 3,5 sm atrofida bo‘ladi. Shu davrdan boshlab 
pufaklarning ichki pardasida parazitning boshchalari, ya’ni skolekslari yetishadi.
Аsоsiy хo‘jаyinlаri qo‘y miya qurti bilаn kаsаllаngаn qo‘ylаrning vа bоshqа 
chоrvа mоllаrining bоsh vа оrqа miyalаridа jоylаshgаn pufаkli finnаni istе’mоl 
qilishi оrqаli o‘zlаrigа yuqtirаdi. So‘ngra ularning ichaklarida 41-73 kundan keyin 
jinsiy voyaga yetgan tasmasimon qo‘y miya qurti hosil bo‘ladi. Yuqorida 
ta’kidlanganidek, qo‘ylarning miyasida uchraydigan pufakli finna senuroz 
kasalligini vujudga keltiradi. Senuroz (gir aylanma yoki tentak kasal) - surunkali 
gijja kasalligi bo‘lib, u bilan asosan yosh qo‘ylar va echkilar ko‘proq kasallanadi. 
Senuroz bilan kasallangan hayvonlarni davolashning birdan-bir usuli jarrohlik yo‘li 
bilan bosh miyadan parazitning pufakli finnasini olib tashlashdan iboratdir. 
Senuroz kasalligi odamlarda ham uchrab turadi. Uni davolash faqat jarroh 
mahoratiga bog‘liq. Hozirgacha senuroz kasalligiga chalingan odamlarning soni 42 
taga yetgani fanga ma’lum. Bu kasallik xorijiy mamlakatlarda, shuningdek, MDH 
mamlakatlaridan - Rossiya Federatsiyasi, Kavkazorti davlatlarida, Qozog‘iston, 
O‘rta Osiyo, shu jumladan O‘zbekistonda ham uchrab turadi. 
Exinokokk